قبلا در مقاله‌ای تحت عنوان “مناقشه روسیه و اوکراین بر سر چیست و چه تاثیری بر بازارها می‌گذارد؟” به دلایل تنش‌های ادامه‌دار بین روسیه و اوکراین پرداختیم. در این مقاله به بررسی تاثیر این تنش‌ها و جنگ احتمالی بر بازارهای جهانی خواهیم پرداخت.
درگیری میان روسیه و اوکراین سال‌ها است که ادامه دارد اما طی سال‌های اخیر شدت بالایی گرفته است. از ابتدای سال ۲۰۲۲ تا امروز شاهد نوسانات بسیار شدیدی در روبل روسیه بوده‌ایم به طوری از ابتدای سال شاهد کاهش ۸ درصدی روبل در برابر دلار آمریکا بودیم. همچنین بازار بورس روسیه نیز شرایط بهتری ندارد. ترس از مداخله نظامی در اوکراین و به دنبال آن تحریم‌های اقتصادی جدید از سوی کشورهای غربی باعث فروش دارایی‌ها در روسیه شده است. این شرایط ما را به یاد سال ۲۰۱۴ می‌اندازد. زمانی که روسیه پس از الحاق کریمه با مجموعه‌ای از تحریم‌های بین‌المللی مواجه شد.
با این حال، شرایط فعلی با سال ۲۰۱۴ تفاوت فاحشی دارد. از یک طرف روسیه قلعه‌ای مستحکم از ذخایر ارز و ذخایر طلا برای خود ایجاد کرده است که می‌تواند با استفاده از آن تا حدودی در مقابل تحریم‌های بین المللی مقابله کند. همچنین روسیه سال‌ها است که تلاش می‌کند تا اقتصاد خود را از دلار جدا کند. بنابراین تحریم اقتصادی روسیه مانند سال ۲۰۱۴ دردناک نخواهد بود. در طرف دیگر برای کشورهای اروپایی نیز تحریم روسیه کمی مشکلات به همراه خواهد داشت. خصوصا در زمانی که قیمت انرژی سر به فلک کشیده است.
به گزارش صندوق بین المللی پول، در میان کشورهای ناتو، اسلواکی بالاترین میزان تعامل تجاری با روسیه را دارد. این کشور به میزان ۶ درصد از تولید ناخالص داخلی خود با روسیه تجارت می‌کند. پس از اسلواکی، هلند با ۵.۴ درصد و فنلاند با ۵ درصد. اگر سایر کشورهای منطقه یورو را حساب کنیم، کشورهای عضو ناتو در این منطقه مجموعا معادل ۲۰ درصد از تولید ناخالص داخلی خود را با روسیه مراوده تجاری دارند. در میان کشورهای غیر یورو اما عضو ناتو نیز مجارستان با ۴ درصد، ترکیه با ۳.۵ درصد و جهوری چک با ۳.۰ درصد بالاترین سطح مراوده با روسیه را دارند. اما ایالات متحده و بریناتیا روابط تجاری بسیار محدودی با روسیه دارند. بنابراین بی‌علت نیست که این دو کشور بالاترین سطح تنش با روسیه را هدایت می‌کنند.
در سال ۲۰۱۴ چه شد؟
در ژوئیه سال ۲۰۱۴، اعمال موج سوم تحریم‌های بین المللی در واکنش به الحاق کریمه و سواستوپل به روسیه، منجر به کاهش قابل توجه ارزش روبل روسیه و همچنین ارز کشورهایی که با روسیه مراودات تجاری بالا داشتند، شد.
پس از تحریم‌های بین المللی، جفت ارز USDRUB نزدیک به ۱۰۰ درصد رشد داشت. اما به غیر از روبل، زلوتی لهستان (USDPLN حدود ۲۳ درصد افزایش یافت) کرون چک (USDCZK حدود ۲۱ درصد افزایش داشت) فورینت مجارستان (USDHUF حدود ۲۱ درصد افزایش یافت) لی رومانی (USDRON حدود ۲۱ درصد افزایش یافت) یورو (USDEUR حدود ۲۰ درصد افزایش یافت) و لیر ترکیه (USDTRY حدود ۱۲ درصد افزایش یافت) بیشترین کاهش را تجربه کردند.
آیا اینبار فرق می‌کند؟
همانطور که گفته شد، اوضاع با سال ۲۰۱۴ بسیار متفاوت است. روسیه به طور قابل توجهی اقتصاد خود را مقاوم‌تر کرده است. در حال حاضر روسیه یکی از کمترین بدهی نسبت به تولید ناخالص داخلی در جهان با ۱۷ درصد را دارا است. مازاد حساب جاری این کشور به بالاترین حد خود یعنی ۱۲۰.۳ میلیارد دلار رسیده است که تقریبا ۸ درصد تولید ناخالص داخلی است. اگرچه برخی از این آمار مثبت در حساب جاری به خاطر افزایش قابل توجه قیمت انرژی در جهان است.
اما مهم‌تر از همه، روسیه در حال حاضر پس از چین، ژاپن و سوئیس بالاترین سطح ذخایر خارجی را دارا است. ذخایر خارجی نگهداری شده توسط بانک مرکزی روسیه از سال ۲۰۱۴ تا کنون حدود ۷۰ درصد افزایش یافته است و از کف خود در سطح ۳۵۵ میلیارد دلار اکنون به ۶۳۰ میلیارد دلار رسیده است. این ذخایر عظیم می‌تواند این کشور را تا حدودی از شوک‌های ناشی از تحریم محافظت کند.
در سال ۲۰۱۷، قوانین مالی جدیدی معرفی شد که طبق آن درآمدهای اضافی دولت، زمانی که قیمت نفت بیش از ۴۰ دلار در هر بشکه باشد، باید به صندوق ثروت ملی منتقل شده و در دارایی‌های خارجی سرمایه‌گذری شود. این مساله منجر به آن شد که این کشور بتواند به خوبی از افزایش قیمت انرژی سود برده و صندوق ذخایر ارزی خود را پر کند.
تحریم روسیه برای سایر کشورها چه اثراتی دارد؟
همانطور که گفته شد، در سال ۲۰۱۴، اگرچه روبل روسیه بیشترین کاهش را متحمل شد، اما کشورهای دیگری که به نوعی با روسیه در ارتباط تجاری بودند نیز متاثر شدند.
در حال حاضر قیمت انرژی افزایش قابل توجهی پیدا کرده است. حتی بنابر گفته آژانس بین المللی انرژی، کشورهای اوپک نیز در رسیدن به برنامه تولیدات خود ناتوان بوده‌اند. در صورتی که تنش‌ها به درگیری تبدیل شود، یا حتی ایالات متحده بدون شروع درگیری اقدام به تحریم روسیه کند، احتمالا بازار انرژی آسیب خواهد دید. اروپا برای حدود ۳۵ درصد از گاز طبیعی خود به بازار روسیه متکی است که عمدتا از طریق خط لوله‌ای که از بلاروس و لهستان به آلمان می‌رسد، تامین می‌شود.
در سال ۲۰۲۰، حجم تولید گاز روسیه به خاطر قرنطینه‌ها کاهش یافت و در سال گذشته شاهد افزایش شدید مصرف بودیم، به طوری که ذخایر گاز اروپا نتوانست به سرعت بهبود پیدا کند. این مساله منجر به رسیدن قیمت گاز به بالاترین سطوح تاریخ خود شده است. در صورتی که روسیه تحریم شود، ممکن است شاهد افزایش شدیدتر قیمت گاز باشیم.
از طرف دیگر گاز طبیعی یکی از مهم‌ترین مواد برای تولید کودهای شیمیایی از جمله نیترات آمونیوم و اوره است. همچنین روسیه به تنهایی یکی از تولیدکنندگان بزرگ نیترات آمونیوم است. در کنار آن، روسیه یکی از تولید کنندگان موادغذایی از جمله گندم و سایر غلات است. روسیه بزرگترین صادر کننده گندم جهان و اوکراین سومین صادر کننده بزرگ ذرت است. درگیری در این منطقه و تحریم‌های احتمالی ممکن است قیمت مواد غذایی را شدیدا افزایش دهد.
در طرف دیگر، بازار نفت نیز قطعا با مشکل مواجه خواهد شد. نفت روسیه از طریق اوکراین به اسلواکی، مجارستان و جمهوری چک منتقل می‌شود. بجز آن روسیه روزانه نزدیک به ۵ میلیون بشکه در روز صادرات نفت دارد. جی پی مورگان پیش‌بینی می‌کند که تنش‌ها و درگیری‌ها در اوکراین منجر به افزایش قیمت نفت به ۱۵۰ دلار در هر بشکه خواهد شد. این مساله تولید ناخالص داخلی جهان را به ۰.۹ درصد کاهش داده و تورم را به ۷.۲ درصد می‌رساند.
اما شرکت‌های غربی نیز سهام شرکت های روسی را خریداری کرده‌اند که منجر به ضربه خوردن آنها خواهد شد. به عنوان مثال بریتیش پترولیوم نزدیک به ۲۰ درصد از سهام روسنفت را دراختیار دارد و چندین سرمایه‌گذاری مشترک به بزرگترین تولید کننده نفت روسیه شروع کرده است. شل، حدود ۲۷.۵ درصد از سهام شرکت ساخالین ۲ را خریده است. ساخالین ۲ یک کارخانه تولید LNG در روسیه است و یک سوم کل صادرات LNG این کشور را در اختیار دارد. شل همچنین با غول انرزی دولتی روسیه یعنی گازپروم نیز چندین سرمایه‌گذاری مشترک دارد.
شرکت آمریکایی اکسان، نیز با شرکت ساخالین ۱، یک یک شرکت کاوشگر دولتی در زمینه نفت و گاز است، چندین همکاری مشترک دارد. شرکت Equinor نروژ نیز در این کشور فعال است.
شرکت های مالی اروپا نیز در کشور روسیه فعال هستند. بانک اتریشی Raiffeisen Bank International در سال گذشته حدود ۳۹ درصد از سود خالص خود را از زیرمجموعه‌های خود در کشور روسیه کسب کرده است. UniCredit حدود ۷ درصد و Societe Generale نیز ۶ درصد از سود خلص خود را از طریق عملیات خرده‌فروشی در روسیه کسب کرده‌ند. بر اساس گزارش جی پی مورگان، غول مالی هلند یعنی ING نیز ردپایی در روسیه دارد.
بانک‌های فرانسوی و اتریشی به ترتیب ۲۴.۲ و ۱۷.۲ میلیارد دلار اشخاص حقیقی و حقوقی در روسیه وام داده‌اند که از این حیث رکورددار هستند. داده‌های بانک تسویه بین المللی BIS نشان می‌دهد که پس از این کشورها آمریکا با ۱۶ میلیارد دلار، ژاپن با ۹.۶ میلیارد دلار و آلمان با ۸.۸ میلیارد دلار بزرگترین دام‌دهندگان غربی به روسیه هستند.
این تمام ماجرا نیست. روسیه بجز نفت و گاز، کامودیتی‌های مهم دیگری نیز تولید می‌کند. به عنوان مثال شرکت روسال، در سال ۲۰۲۱ حدود ۴ میلیون تن آلومینیوم تولید کرد که حدود ۶ درصد از تولید جهانی است. اروپا، آسیا و آمریکای شمالی بازارهای اصلی روسال هستند.
روسیه در سال گذشته ۷۶۰۰ تن کبالت تولید کرده است که بیش از ۴ درصد تولید جهان است. شرکت نورنیکل بزرگترین تولید کننده نیکل تصفیه شده در جهان است. این شرکت سال گذشته بیش از ۱۹۰ تن نیکل تولید کرده است که ۷ درصد از تولید جهانی را در بر می‌گیرد و البته سهم عمده‌ای از بازار اروپا را به خود اختصاص داده است. روسیه همچنین با تولید ۹۲۰ هزار تن مس تصفیه شده در سال گذشته حدود ۳.۵ درصد از کل تولید جهانی را به خود اختصاص داده است.
نورنیکل همچنین در سال گذشته ۲.۶ میلیون اونس پالادیوم تولید کرده است که بیش از ۴۰ درصد از تولید معدنی جهان را در بر می‌گیرد. این شرکت به طور همزمان ۶۴۱ هزار اونس پلاتین یا ۱۰ درصد از کل تولیدات معدنی را تولید کرده است.
در زمینه فولاد، روسیه ۷۶ میلیون تن فولاد یا نزدیک به ۴ درصد از کل فولاد تولید شده جهان را در اختیار دارد. شرکت آلروسا، بزرگترین تولید کننده الماس خام در جهان با ۳۲.۴ میلیون قیراط در سال ۲۰۲۱ است که حدود ۳۰ درصد از کل تولید الماس جهان را در بر می‌گیرد.
سخن پایانی:
در مورد بحران اوکراین چند سوال پابرجا است. اولین و مهم‌ترین سوال این است که آیا روسیه به اوکراین حمله می‌کند؟ ایالات متحده و انگلستان معتقدند که این حمله هر لحظه ممکن است رخ بدهد، اما روسیه این موضوع را تکذیب می‌کند.
سوال بعدی این است که در صورت حمله روسیه به اوکراین چه ضربه‌هایی به اقتصاد جهانی وارد می‌شود؟ همانطور که گفته شد، روسیه یک اقتصاد بزرگ و صنعتی بر مبنای تولید کامودیتی است. قطعا تحریم کردن روسیه با تحریم کردن کشورهای کوچکی مانند ایران، کره شمالی و یا کوبا یکسان نیست. فراموش نکنیم که اتحادیه اروپا شدیدا غرق در تورم است و یک شوک دیگر در قیمت انرژی یا سایر کامودیتی‌ها می‌تواند مشکلات بیشتری برای این اتحادیه ایجاد کند، در حالی که انگلستان و ایالات متحده تا حدود زیادی از این شوک‌ها دور هستند. اگرچه تحریم روسیه قطعا به اقتصاد آنها نیز آسیب می‌زند اما تاثیر آن بسیار کمتر از تاثیری است که بر اقتصاد اروپا می‌گذارد.
بنابراین ممکن است اتحادیه اروپا اساسا با تحریم‌های آمریکا همراه نشود و یا همراهی کمتری داشته باشد. به یاد بیاورید زمانی که بایدن در حضور صدراعظم آلمان خواستار تحریم نورد استریم ۲ شد اما صدراعظم آلمان از تایید سخنان بایدن خودداری کرد. این مساله نشان می‌دهد که اتحادیه اروپا چندان خواستار پرداخت بهای تحریم‌های آمریکا نیست.
نکته بعدی این است که اقتصاد جهانی از سال ۲۰۱۴ تحولات بسیار زیادی داشته است. اخیرا روسیه و چین قرارداد انتقال انرژی کلانی امضا کرده‌اند که با دلار تسویه نمی‌شود. همچنین اقتصاد در هم تنیده شده روسیه و اتحادیه اروپا در کنار ذخایر ارزی عظیم روسیه، تحریم این کشور را سخت کرده است. البته قطعا تحریم مالی تاثیر خود را خواهد داشت اما اینبار نسبت به سال ۲۰۱۴ درد بسیار کمتری خواهد داشت.
بیشتر بخوانید: چرا افزایش قدرت دلار باعث کاهش قیمت کامودیتی ها می‌شود؟
