ابتکار زیرساخت عظیم کمربند و جاده به پکن نفوذ بیشتری داده است، اما منتقدان این سوال را مطرح می‌کنند که آیا این هزینه ارزش آن را داشته است یا خیر؟
شی جین پینگ در جشن دهمین سالگرد ابتکار کمربند و جاده (Belt and Road Initiative یا BRI) خود در پکن به مهمانان گفت: «وقتی به دیگران گل رز می‌دهید، عطر آن روی دست شما می‌ماند. “کمک به دیگران کمک به خود نیز است.”
حتی با این که رئیس‌جمهور چین میزبانی پرجنب‌وجوش بود و به خوبی از رهبران جهان از ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه، گرفته تا جوکو ویدودو از اندونزی در تالار بزرگ خلق استقبال کرد، اما یک جریان پنهانی از خصومت ژئوپلیتیکی که متوجه ایالات متحده بود، در این جلسه مشهود بود. (نکته: تالار بزرگ خلق ساختمانی دولتی واقع در ضلع شرقی میدان تیان‌آنمن در پکن است. این ساختمان برای فعالیت‌های تشریفاتی از سوی حکومت جمهوری خلق چین و حزب کمونیست چین مورد استفاده قرار می‌گیرد. تالار بزرگ به عنوان محل جلسه نشست‌های کامل مجلس چین، کنگره ملی خلق که هر ساله در ماه مارس در کنار نشست ملی کنفرانس مشورتی سیاسی خلق چینی، از نهادهای مشورتی سیاسی برگزار می‌شود، مورد استفاده قرار می‌گیرد. همچنین این تالار مکان کنگره ملی حزب کمونیست چین است که هر پنج سال برگزار می‌شود.)
او به نام واشنگتن اشاره‌ای نکرد، اما وقتی گفت: «تقابل ایدئولوژیک، رقابت ژئوپلیتیکی و سیاست بلوکی، انتخابی برای ما نیست»، هدف اظهارنظر او مشخص بود.
برای شی، مجمع دو روزه برای جشن گرفتن ابتکار زیرساخت جهانی ۱ تریلیون دلاری (بزرگترین برنامه توسعه چندجانبه که تاکنون توسط یک کشور انجام شده است)، فرصتی برای نفوذ هرچه بیشتر چین در سراسر کشورهای در حال توسعه است.
باید به این نکته اشاره کرد که مقامات کشورهایی که تحت این برنامه سرمایه‌گذاری‌هایی انجام داده‌اند، نیز از آن تمجید کردند. مشاهد حسین سید، رئیس کمیته دفاع سنای پاکستان، بیان کرد: «آمریکایی‌ها ۶ تریلیون دلار برای به اصطلاح جنگ با تروریسم و چینی‌ها در ۱۰ سال گذشته ۱ تریلیون دلار برای ۳۰۰۰ پروژه در سراسر جهان هزینه کرده‌اند.
وی افزود: «تفاوت در اینجا است. آنها [آمریکایی‌ها] امنیتی و نظامی محور فکر می‌کنند، اما چینی‌ها اقتصادی و توسعه محور هستند.»
این در حالی است که وانگ یی وزیر خارجه چین، حتی غرب را نیز به چالش کشید. وانگ با بررسی جایگزین‌های احتمالی برای ابتکار کمربند و جاده (BRI)، “مشارکت برای زیرساخت‌های جهانی (Partnership for Global Infrastructure)” ایالات متحده و برنامه دروازه جهانی (Global Gateway) اتحادیه اروپا، اعلام کرد که به توانایی‌های پکن اطمینان دارد.
او به خبرنگاران گفت: «بعضی‌ها اعلام کردند که این ابتکارات می‌توانند با چین رقابت کنند. وانگ اضافه کرد: «شاید بتوانیم رقابتی در سطح جهانی داشته باشیم که چه کسی می‌تواند جاده، راه‌آهن و پل‌های بیشتری برای کشورهای در حال توسعه بسازد و چه کسی می‌تواند مدارس، بیمارستان‌ها و استادیوم‌های ورزشی بیشتری برای مردم عادی کشورهای کم‌درآمد احداث کند.
وی افزود: ما این اطمینان را داریم که می‌توانیم این کار را انجام دهیم.
با این حال، در طول یک دهه اخیر ابتکار چین برای تأمین مالی و ایجاد زیرساخت در کشورهای عمدتاً فقیرتر، گروهی از انتقادات را به خود جلب کرده است. بسیاری از پروژه‌ها کنار گذاشته شده‌اند، برخی دیگر منجر به ایجاد بدهی‌های ناپایدار در کشورهای در حال توسعه شده و همچنین فساد وجهه این برنامه را مخدوش کرده است.
هرگز تردیدی برای ظرفیت چین برای ارائه پروژه‌های زیرساختی وجود نداشته است. اما سوالی که منتقدان BRI که اکثراً خارج از چین هستند، می‌پرسند این است که آیا این پروژه ارزش هزینه هنگفت را داشته است و آیا می‌تواند در سال‌های آینده به فعالیت خود ادامه دهد و یا خیر.
امتیازات ابتکار کمربند و جاده
برای چین، ابتکار کمربند و جاده کسب و کار ارزشمندی در خارج از کشور برای شرکت‌های بزرگ دولتی به دست آورده و روابط دیپلماتیک خود را با کشورهای به اصطلاح جنوب جهانی تقویت کرده است. این پیوندها به نوبه خود نفوذ چین را در سایر سازمان‌های بین‌المللی مانند سازمان ملل افزایش داده و به این کشور اجازه می‌دهد دیدگاه سیاسی شی برای جهان را پیش ببرد.
کشورهای دریافت‌کننده این خدمات مانند پاکستان خود را قادر به تامین مالی پروژه‌هایی (از نیروگاه‌ها گرفته تا شبکه‌های داده پرسرعت) می‌بینند که هرگز نمی‌توانستند آنها را تحت برنامه‌های کمک‌های دوجانبه یا چندجانبه خارجی به سبک قدیمی، در سر بپرورانند. اما منتقدان می‌گویند این پروژه‌ها می‌توانند به تله بدهی تبدیل شوند و وابستگی اقتصادی بسیاری از کشورها را به پکن افزایش دهند.
شی جین پینگ، رئیس جمهور چین، و ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه، در مجمع بین‌المللی ابتکار کمربند و جاده چین در تالار بزرگ خلق پکن
یوننان چن محقق در ODI، یک اتاق فکر در امور دولتی، اعلام کرد: ابتکار کمربند و جاده (BRI) اهداف متعددی را دنبال می‌کند. “این ابتکار به عنوان پیشنهاد چین برای کالاهای عمومی به جهان و به ویژه به کشورهای در حال توسعه با تامین مالی زیرساخت‌ها، تلقی می‌شود.”
افزایش مشکلات مالی در سال‌های اخیر در چندین کشور دریافت‌کننده BRI، پکن را مجبور کرده است که مبالغ هنگفتی را برای کمک‌های مالی اختصاص دهد. این موضوع این سوال را مطرح کرده است که آیا پکن، علی‌رغم تمام ادعاهایش در مورد تمجید از BRI، در واقع بی‌سروصدا در حال بازنگری کل این طرح است؟
چن اضافه کرد: آشکارا عقب‌نشینی و همچنین ریسک‌گریزی بیشتر از سوی بانک‌‌های سیاسی و بیمه‌گر چین صورت گرفته است. من فکر نمی‌کنم این به معنای پایان دادن به BRI باشد، اما ادعاها تغییر کرده‌اند. ما شاهد اشاراتی بیشتر به پروژه‌های کوچک هستیم و همچنین یک BRI دوست‌دار محیط زیست که پایدارتر خواهد بود.»
به گفته تحلیل‌گران مثالی مانند کشور پاکستان که بزرگترین دریافت‌کننده ملی بودجه BRI به شمار می‌رود، نشان‌دهنده موفقیت‌ها، شکست‌ها و کاستی‌های حاکمیتی است که جاه‌طلبی‌های چین برای رهبری جهان در حال توسعه را مختل می‌کند.
داده‌های جدیدی که توسط جینز (Janes)، شرکت اطلاعات دفاعی برای فایننشال تایمز گردآوری شده است، نشان می‌دهد که ۴۰% از پروژه‌ها در کریدور اقتصادی چین و پاکستان (CPEC) که در ماه ژوئیه توسط شی به عنوان “یک گل سرسبد مهم” برای کل BRI معرفی شد، با مشکلاتی از جمله فساد، مازاد هزینه‌ها، کمبود بودجه یا اثرات نامطلوب زیست محیطی مواجه شده‌اند.
داده‌های Janes نشان می‌دهد که از این پروژه‌های مشکل‌دار، حداقل ۲۰% به طور نامحدود به تعویق افتاده یا کاملاً لغو شده‌اند. لازم به ذکر است که بزرگترین پروژه‌ها بیشترین آسیب را داشته‌اند، به طوری که حدود نیمی از طرح‌های بزرگراه‌ها و نیروگاه‌های آبی و تمام شرکت‌های راه‌آهن و معدن به طور مشابه با مشکل مواجه شده‌اند.
در ابتدا، تزریق وام‌های چینی برای ساخت زیرساخت‌ها به نظر می‌رسید که آینده جدیدی را برای یکی از فقیرترین کشورهای آسیایی نوید می‌دهد. پروژه‌هایی مانند نیروگاه زغال سنگ ۱ میلیارد دلاری تار (Thar) و ۱۳ طرح انرژی دیگر به کاهش کمبودهای فلج‌کننده برق کمک کردند. همچنین احداث بزرگراه‌های جدید، تجارت بین شهرها را تقویت کرد و کابل‌های فیبر نوری ارتباطات مدرن را به شهرهای کوهستانی آورد. (پروژه انرژی زغال سنگ Engro Thar (Thar-ll) یک نیروگاه زغال سنگ است که به عنوان بخشی از کریدور اقتصادی چین-پاکستان توسط شرکت معدن زغال سنگ Sindh Engro (یک سرمایه‌گذاری مشترک بین دولت سند، یکی از ایالت‌های پاکستان و Engro Corporation) و China Machinery توسعه یافته است.)
بلال گیلانی، مدیر اجرایی گالوپ پاکستان که یک شرکت مشاوره است، بیان کرد: از برخی جهات، این یک تغییر مطلق در بازی بود. وی افزود که چین تقریباً به همان اندازه سرمایه‌گذاری خارجی در بخش انرژی وارد کرده که «پاکستان در ۲۵ سال قبل از دالان اقتصادی پاکستان–چین (CPEC) در مجموع به عنوان سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی (FDI) در بخش‌های مختلف دریافت کرده است».
حسین سناتور پاکستانی، عقیده دارد زیرساختی در این مقیاس قبل از ابتکار کمربند و جاده در این کشور غیرقابل تصور بوده است. وی همچنین اظهار داشت: تنها دو پروژه‌ای که با پایداری مشخص، پشتکار خاص و با عزمی راسخ با موفقیت انجام شده است– یکی بمب هسته‌ای بود و دومی CPEC.
اما به گفته تحلیل‌گران، در مجموع برنامه ۶۲ میلیارد دلاری توافق شده بین پکن و اسلام آباد در سال ۲۰۱۵، بسیار دور از چشم‌انداز خود بوده است. به عنوان مثال، جاه‌طلبی که زیرساخت‌های جدید به پاکستان کمک می‌کند تا این کشور تبدیل به یک مرکز تولید جهانی شود، هنوز محقق نشده است.
یک مقام سابق پاکستانی که نخواست نامش فاش شود، می‌گوید: «ما امیدوار بودیم برخی از شرکت‌های چینی را وادار کنیم تا در پاکستان، در مناطق ویژه اقتصادی سرمایه‌گذاری کنند و سپس صادرات انجام دهند که هرگز این اتفاق رخ نداد. قرض گرفتن و ایجاد زیرساخت‌ها مشکلی ندارد، اما آوردن سرمایه‌گذاران به مناطق ما برای ساختن کالاها و فروش آن دشوار است.»
عدم عمل کردن شرکت‌های خصوصی چینی به وعده‌های خود احتمالاً بزرگترین نقص CPEC بوده است. تحلیل‌گران بر این عقیده‌اند که تعداد کمی از شرکت‌های چینی علاقه‌ای به راه‌اندازی کارخانه‌ها در آنجا نشان داده‌اند و دولت پاکستان را از درآمدهای ارزی مورد نیاز برای ارائه وام‌های غیر روپیه‌ای خود محروم کرده‌اند.
حسین استدلال می‌کند که این امر لزوماً تقصیر CPEC نیست. به گفته وی: «گاهی اوقات مردم ما، بوروکراسی ما، مقامات رسمی و یا سیاست‌گذاران ما تنبل می‌شوند.»
علت هرچه که باشد، نتیجه این شده که پاکستان اکنون خانه‌ای است که آن را «قبرستان مناطق اقتصادی» می‌نامند. سهم بخش تولیدی در تولید ناخالص داخلی این کشور از زمان شروع CPEC در حدود ۱۳% دچار افت شده است.
الزامات استراتژیک بزرگ نیز مبتنی بر این حقیقت بی‌رحم است. انگیزه اولیه مهم در پشت CPEC رویای چین برای ایجاد یک مسیر زمینی قابل دوام به خلیج فارس بود که به آن اجازه داد بدون عبور از تنگه مالاکا که تحت نظارت ایالات متحده است با خاورمیانه و آفریقا تجارت کند.
اما این طرح به اندازه کافی گروه‌های ستیزه‌جوی خشن را در نظر نگرفته بود. حملات پی‌درپی به مهندسان چینی (جدیدترین آنها در ماه اوت بوده است)، به مشکلات امنیتی طرح ۱۰ میلیارد دلاری برای بازسازی خطوط ریلی فرسوده پاکستان افزوده است. بندر ۳۰۰ میلیون دلاری گوادر، خروجی پیشنهادی برای کاروان‌های حمل و نقل چینی، عمدتاً به دلیل ترس‌های امنیتی، مورد استفاده قرار نمی‌گیرد.
در همین حال، بدهی‌های خارجی پاکستان از سال ۲۰۱۵ تقریباً دو برابر شده است و به ۱۰۰ میلیارد دلار در سال گذشته رسیده است و به گفته صندوق بین‌المللی پول، وام دهندگان چینی مجموعاً بزرگترین طلب‌کاران با حدود ۳۰ میلیارد دلار هستند. به گفته گروه کمپین Debt Justice، اسلام آباد حدود نیمی از درآمد کشور را صرف پرداخت بدهی‌های خارجی می‌کند و در ماه ژوئن به وام ۳ میلیارد دلاری از صندوق بین‌المللی پول نیاز داشت تا در بحبوحه بحران مالی حاد از نکول جلوگیری کند.
داده‌های موسسه امریکن اینترپرایز (American Enterprise Institute)، یک اندیشکده مستقر در واشنگتن نشان می‌دهد که به طور کلی برای BRI، گزارشات تا حدودی مثبت‌تر از پاکستان است. از مجموع ۹۶۶ میلیارد دلار توافقات BRI بین سال‌های ۲۰۱۳ تا اواسط سال ۲۰۲۳ (مقوله‌ای که شامل تمام پروژه‌های ساختمانی و همچنین سرمایه‌گذاری‌های شرکت‌های چینی در ۱۵۲ کشور می‌شود)، حدود ۱۰% از معاملات به عنوان “مشکل‌دار” طبقه‌بندی می‌شوند.
در جایی که پروژه‌ها با مشکل مواجه شده‌اند، پکن اغلب احساس می‌کند که موظف است به عنوان «آخرین راه‌حل و وام‌دهنده» وارد عمل شود تا از سقوط کشورهای BRI به بحران بدهی جلوگیری کند.
بر اساس مطالعه انجام شده توسط AidData بانک جهانی، مدرسه کندی هاروارد و موسسه کیل (Kiel) برای اقتصاد جهانی، بین سال‌های ۲۰۱۹ تا پایان سال ۲۰۲۱، پکن در حدود ۱۰۴ میلیارد دلار وام نجات اعطا کرده است؛ رقمی تقریباً به اندازه وام‌های نجات چین در سراسر جهان در دو دهه گذشته.
همه این مشکلات باعث بازنگری اساسی در نحوه عملکرد BRI شده است، اما منطق اصلی ژئواستراتژیک (Geostrategy) آن بسیار دست‌نخورده باقی مانده است. شی، رئیس جمهور چین، در کنفرانسی در پکن، متعهد شد ۱۰۰ میلیارد دلار برای پروژه‌های BRI پرداخت خواهد شد.
در تلاش برای گسترش بیشتر نفوذ BRI، شی اعلام کرد که این برنامه همچنین برای افزایش تبادلات علمی و همکاری و حتی “سازمان نهادی” گسترش خواهد یافت. این مسئله شامل حوزه‌هایی می‌شود که به طور سنتی به عنوان نقاط قوت چین در نظر گرفته نمی‌شوند: مانند مالیات، امور مالی و مبارزه با فساد.
شی در افتتاحیه این مجمع بیان کرد: «آنچه ما در برابر آن ایستاده‌ایم، تحریم‌های یکجانبه، اجبار اقتصادی و جداسازی و اختلال در زنجیره تأمین است.»
چه اتفاقی در آینده رخ خواهد داد؟
دیوید لندری، استادیار اقتصاد سیاسی در دانشگاه دوک کونشان در سوژو، اظهار داشت: اکنون تغییرات زیادی برای BRI در پیش رو است، چراکه پکن از شکست‌هایی که طرح بزرگ شی را در سال‌های اخیر خدشه دار کرده است، درس می‌گیرد.
به گفته وی: «چین همچنان مایل به حمایت از شرکای استراتژیک مانند پاکستان است، اما در آینده کشورهای کوچک‌تر و کم‌اهمیت‌تر از دیدگاه پکن، بودجه بسیار کمتری از ابتکار کمربند و جاده دریافت خواهند کرد».
چن یونگ جوون، استاد دانشکده تجارت دانشگاه رنمین، بیان کرد: که اکنون زمان تمرکز بر الویت‌های جدید فرا رسیده است. او معتقد است که در دهه آینده، ابتکار کمربند و جاده تاکید بیشتری بر توسعه سبز (دوست دار محیط زیست)، بهداشت عمومی و اقتصاد دیجیتال خواهد داشت.
چن اضافه کرد: “هدف کلی توسعه مشترک و ایجاد نظم جهانی و سیستم جهانی جدید است.”
او انتظار دارد که این مسئله شامل حمایت چین از علل “سه ابتکار جهانی” شی، یعنی ابتکار توسعه جهانی (Global Development Initiative)، ابتکار امنیت جهانی (Global Security Initiative) و ابتکار تمدن جهانی (Global Civilisation Initiative) باشد. این‌ها طرحی برای نظم جهانی جایگزین برای به چالش کشیدن سیستم تحت رهبری ایالات متحده است که از پایان جنگ جهانی دوم حاکم بوده است.
حداقل در ابتدا، این ابتکارات بر کمک متمرکز بوده و دارای اهداف کاهش فقر قوی بوده است که در تضاد با رویکرد زیرساختی سنگین اتخاذ شده توسط BRI است. در این مجمع، رهبران حزب کمونیست از رئیس جمهور تا سمت‌های پایین‌تر، بارها در مورد ابتکارات خود برای مهمانان خود صحبت کرده و حتی یک طرح جدید در مورد هوش مصنوعی ایجاد نمودند.
تام شیائوجون وانگ، بنیان‌گذار نهاد آسیا برای راه‌حل‌های اقلیمی که یک سازمان غیر دولتی مستقر در فیلیپین می‌باشد، بر این عقیده است که ۱۰ سال آینده برای چین فرصتی خواهد بود تا از رهبری خود در بخش‌هایی مانند وسایل نقلیه الکتریکی و پنل‌های خورشیدی برای سبزتر کردن ابتکار کمربند و جاده (BRI) استفاده کند.
وی افزود: زمان آن فرا رسیده است که چین «این رهبری (در فناوری سبز) را برای توسعه استانداردهایی که شامل مسائل زیست محیطی و مسائل اجتماعی و فرهنگی می‌شود، بر عهده بگیرد».
وانگ پروژه‌ای را که در فیلیپین بر روی آن کار می‌کند توضیح می‌دهد که در آن شرکت‌های چینی پنل‌های خورشیدی را به روستاها عرضه می‌کنند تا در بالای ساختمان‌ها قرار گیرند. وی اضافه کرد که چنین طرح‌های کوچکی دارای منفعتی مستقیم برای کشورهای کم‌درآمد است و در راستای دور شدن از پروژه‌های بزرگ انرژی می‌باشد.
تحلیل‌گران عقیده دارند در حالی که چین مسیر خود را به سوی آینده‌ای جدید برای BRI تدوین می‌کند، میزان وام‌های نجات مورد نیاز کشورهای دریافت‌کننده BRI موجود همچنان بالا خواهد بود. به عنوان مثال در پاکستان، به گفته حسین، پکن بیش از ۵.۷ میلیارد دلار وام را که طی دو سال گذشته سررسید شده بود، پرداخت کرده است.
مشکلات مالی اخیر پاکستان، جذب سرمایه‌گذاری در مقیاس بزرگ از منابع دیگر را برای پاکستان دشوارتر کرده است. بنابراین با وجود همه چالش‌های پیش‌رو، حسین می‌گوید CPEC هنوز بهترین امید کشور است.
به گفته وی: “در واقع از نظر سرمایه‌گذاری در این اندازه، سرعت و مقیاس، CPEC تنها راه موجود است.”
