بلاکچین یک پایگاه داده ایمن است که در میان شبکهای از شرکتکنندگان به اشتراک گذاشته میشود. در این شبکه تعداد زیادی از کامپیوترها و افراد حضور دارند که به طور همزمان و به صورت آنلاین تمام دادهها را دریافت کرده و در دسترس یکدیگر قرار میدهند. همچنین مشارکتکنندگان در شبکه میتوانند صحت دادهها را تایید کنند. بلاکچین امروزه به مهمترین موضمع فناوری تبدیل شده است اما درک عمیق و واضحی از این که بلاکچین چیست، چگونه کار میکند یا برای چه اینقدر مهم شده است، وجود ندارد. با وجود شهرت بسیار زیاد فناوری بلاکچین و ساده بودن ایده پشت آن، هنوز افراد بسیار زیادی که حتی در حال استفاده از این فناوری هستند، از درک آن عاجز هستند. در این مقاله قصد داریم تا شما را با مفهوم بلاکچین آشنا کنیم، بگوییم این فناوری چگونه کار میکند و چه مشکلاتی بر سر راه آن وجود دارد.
بلاکچین چیست؟
بلاکچین تراکنشها و تبادل اطلاعات را در یک دفتر ثبت میکند و این دفتر را بین تمام شرکت کنندگان یا نودها برای تایید توزیع میکند.
به زبان ساده، بلاکچین یک فناوری است که به ما امکان ذخیره و اشتراکگذاری امن اطلاعات را میدهد. بدیهی است که دادهها باید در یک پایگاه ذخیرهسازی شوند تا برای افراد قابل دسترس باشند. بلاکچین این کار را با یک دفتر کل توزیع شده انجام میدهد. این نودها کامپیوترهای عمومی یا خصوصی هستند که مسئولیت نظارت بر ثبت دقیق اطلاعات را دارند. به این شکل که هر اطلاعاتی که وارد شبکه میشود، ابتدا در دفتر کل ثبت میشود. سپس تمام نودها (که همان کامپیوترهای خصوصی و عمومی هستند) باید این اطلاعات جدید را بررسی و تایید کنند. سپس تایید اطلاعات به رای گذاشته میشود و اگر اکثریت افراد با صحت اطلاعات موافق بودند، اطلاعات به طور کامل در بلاکچین ثبت خواهد شد.
بدین ترتیب بلاکچین امکان ثبت دائمی، تغییر ناپذیر و شفاف دادهها و تراکنشها را فراهم میکند. این مساله به نوبه خود امکان مبادله هرچیزی را که دارای ارزش است، فراهم میکند. خواه ارسال یک کالای فیزیکی از چین به ایالات متحده باشد خواه درخواست عضویت در یک باشگاه ورزشی باشد و یا انتقال پول.
تاریخچه بلاکچین
بلاکچین برای اولین بار با معرفی بیتکوین در سال ۲۰۰۸ توسط فرد یا گروهی با نام مستعار ساتوشی ناکاموتو به دنیای فناوری معرفی شد. هدف اصلی این فناوری، ایجاد یک سیستم پرداخت دیجیتال غیرمتمرکز بود که نیاز به واسطههایی مانند بانکها و موسسات مالی را حذف میکرد. بیتکوین به عنوان اولین ارز دیجیتال مبتنی بر بلاکچین به سرعت توجهات زیادی را جلب کرد و موفق شد که مفهوم جدیدی از پول دیجیتال را معرفی کند.
بعد از موفقیت بیتکوین، پروژههای دیگری نیز با هدف استفاده از بلاکچین برای ایجاد ارزهای دیجیتال و قراردادهای هوشمند شکل گرفتند. اتریوم، یکی از پروژههای مهم بعدی بود که در سال ۲۰۱۵ عرضه شد. این پروژه با ارائه قابلیت ایجاد قراردادهای هوشمند بر بستر بلاکچین، مسیر را برای ظهور برنامههای غیرمتمرکز یا DApps هموار کرد. این قراردادها به افراد و سازمانها امکان میدهند تا بدون نیاز به اعتماد به یک واسطه، توافقات خود را به صورت خودکار و ایمن انجام دهند.
دوره مستر کلاس طلا
جامعترین دوره آموزشی طلا
این دوره در مجموعه یوتوفارکس تهیه شده و نتیجه سالها تجربه در حوزه معاملهگری طلا و فارکس است. این دوره توسط مجموعهای از معاملهگران حرفهای یوتوفارکس تهیه شده است. با خرید این دوره از تجربه چندین معاملهگر بهرهمند خواهید شد.
امروزه بلاکچینها به کاربردهای بیشتری مانند مدیریت هویت دیجیتال، اثبات مالکیت، ردیابی زنجیره تامین، ثبت سوابق پزشکی و مدیریت دادههای بزرگ در صنایع مختلف مورد استفاده قرار میگیرند.
آیا بلاکچین همان بیتکوین است؟
فناوری بلاکچین در سال ۱۹۹۱ توسط استوار هابر و دبلیو اسکات استورنتا ایجاد شد. هدف آن، ساخت سیستمی برای ذخیره و تغییر دادهها بدون نیاز به شخص ثالث بود. در سال ۲۰۰۹، با معرفی بیتکوین، این فناوری به کار گرفته شد.
بیتکوین یک ارز دیجیتال است که بر پایه بلاکچین ساخته شده و به عنوان «سیستم نقدی الکترونیکی همتا به همتا» شناخته میشود. بلاکچین، پروتکلی است که امکان ثبت دادهها به صورت توزیع شده و رمزنگاریشده را فراهم میکند و خطر تقلب را کاهش میدهد.
یک بلاکچین دارای سه ویژگی اصلی است:
- امنیت : اولین ویژگی بلاکچین، امنیت آن است. این امنیت با روشهایی از جمله رمزنگاری، اتصال اطلاعات به یکدیگر، شفافیت و تغییرناپذیری دادههای ذخیره شده حاصل میشود.
- شفافیت: دومین ویژگی بلاکچین، شفافیت است. بلاکچین به عنوان یک پایگاه داده دیجیتال همیشه باید آنلاین باشد تا بتوان تراکنشها و تغییرات را در هر لحظه ثبت و بررسی کرد و این جریان اطلاعات در بلاکچین برای همه افراد و مشارکتکنددگان در هر زمانی قابل دسترس است.
- عدم تمرکز: سومین ویژگی بلاکچین، عدم تمرکز در شبکه است. در شبکههای عمومی مانند بلاکچین بیتکوین، هر فردی میتواند به عنوان نود عمل کند و به اطلاعات دسترسی داشته باشد و در عین حال هیچکس قدرت تغییر در شبکه و زیرپا گذاشتن قوانین آن را ندارد. همچنین، بلاکچینهای خصوصی وجود دارند که بیشتر در زمینه بانکداری و فینتکها کاربرد داشته و دسترسی به آنها تحت شرایط خاصی ممکن است. لازم به ذکر است که بلاکچینهای خصوصی همواره سطحی از تمرکز را دارا هستند و ویژگی عدم تمرکز بیشتر برای بلاکچینهای عمومی معنا دارد. بلاکچینهای کنسرسیومی و ترکیبی نیز وجود دارند که ویژگیهای بلاکچینهای عمومی و خصوصی را ترکیب میکنند.
✔️ بیشتر بخوانید: ارز دیجیتال چیست؟ ویژگی های کلیدی ارز دیجیتال
بلاکچین چگونه کار میکند؟
بخش اول: ذخیره و رمزگذاری دادهها در بلاکچین
هنگامی که یک داده به بلاکچین وارد میشود، در یک بلاک ذخیره میشود. این بلاکها با استفاده از هشهای منحصر به فرد رمزگذاری میشوند. هر هش مانند یک شناسه برای بلاک است و به بلاک قبلی متصل میشود، که این اتصال، تغییر دادهها را دشوار میکند. اگر کسی بخواهد تغییری در یک بلاک ایجاد کند، باید تمام بلاکهای قبل از آن را هم تغییر دهد که چنین امری ناممکن است. این ویژگی امکان ردیابی سابقه تراکنشها را فراهم میکند.
بخش دوم: مکانیسمهای اجماع و تایید تراکنشها
برای اضافه شدن دادههای جدید به شبکه، اکثر نودها باید صحت آن را تایید کنند. این تایید از طریق مکانیسمهای اجماع انجام میشود. نودهایی که در این فرآیند شرکت میکنند، پاداش دریافت میکنند. در بلاکچینهای عمومی، اولین نود یا گرهای که تراکنش را تایید کند، پاداش ماینینگ میگیرد. این تایید شامل پردازش و تایید کدهای رمزنگاری (هش) است.
بخش سوم: اتصال بلاک جدید به زنجیره بلاکهای قبلی
پس از تایید و صحتسنجی اطلاعات بلاک و ماین بلاک جدید، بلاک مذکور به زنجیره بلاکهایی که قبلا ماین شدهاند متصل میشود تا تاریخچه بلاکچین پیشرفت کند.
مثال کاربرد بلاکچین در جلوگیری از کلاهبرداری
فرض کنید شخصی که تجربه کلاهبرداری از خرید بلیت جعلی داشته، این بار از یک وبسایت مبتنی بر بلاکچین بلیت خریداری میکند. در این سایت، هر بلیت به یک هویت منحصر به فرد اختصاص دارد و با استفاده از کلید عمومی افراد، تمام تراکنشها در شبکه بلاکچین تایید میشود. این فرد موفق میشود بلیت معتبر بخرد و تجربهای بدون مشکل از خرید بلیت و حضور در کنسرت داشته باشد.
کاربردهای بلاکچین
امروزه کاربردهای بلاکچین در زمینههای مختلفی چون انتخابات و ذخیرهسازی اطلاعات هویتی افزایش یافته است. این فناوری با ارائه شفافیت و تغییر ناپذیری، امکان تقلب را دشوار میکند و میتواند در صنعت بانکداری تحولی عظیم ایجاد کند.
ویژگی | بانکها | بیتکوین |
سرعت تراکنش | پرداخت با کارتهای بانکی ۲۴ تا ۴۸ ساعت پرداخت با چک ۲۴ تا ۷۲ ساعت انتقالات بین بانکی معمولا آخر هفتهها و تعطیلات بانکی پردازش نمیشود. | تراکنشهای بیتکوین ۱۵ دقیقه تا یک ساعت بسته به ازدحام شبکه طول میکشد.
|
هزینه تراکنش | هزینهها بسته به نوع پرداخت متفاوت است. هزینه پرداخت کارت به کارت و یا پرداخت توسط دستگاههای خودپرداز فروشگاهی میتواند متفاوت باشد. هزینههای پرداختی توسط کاربران انتخاب نمیشود. | هزینه تراکنش میتواند بین ۰ تا ۵۰ دلار متغیر باشد. هزینه تراکنش توسط کاربران و ماینرها تعیین میشود و افراد میتوانند تعیین کنند که حداکثر چه میزان هزینه برای تراکنش پرداخت میکنند. |
امنیت | حتی اگر مشتری اقدامات امنیتی سفت و سختی مانند رمزهای عبور ایمن و احراز هویت دو مرحلهای را انجام دهد، همچنان ممکن است با هک سرورهای بانک اطلاعات وی سرقت شوند. | هرچه شبکه بیتکوین بزرگتر شود، امنیت آن نیز بیشتر خواهد شد. سطح امنیت بیتکوین وابستگی به کاربران دارد. همینطور افراد میتوانند با انتقال دارایی خود به کیف پولهای سرد، جلوی هرگونه سواستفاده و سرقت اموال خود را بگیرند. |
حریم خصوصی | سیستم بانکی تمام اطلاعات هویتی شما را در سرورهای خود ذخیرهسازی میکند و در صورت هک این سرورها تمام اطلاعات شما در دسترس هکرها خواهد بود. | از آنجایی که بیتکوین اطلاعات خاصی از شما دریافت نمیکند، هیچ نگرانی در مورد حریم خصوصی نخواهید داشت. با این حال، اگر بیتکوین خود را از صرافیهایی خریداری کنید که پروتکلهای KYC را در آن اجرا کردید، باید نگران نشت اطلاعات خود از طریق صرافی باشید. |
ساعات کاری | بانکها معمولا از ساعت ۹ صبح تا ۵ بعد از ظهر فعال هستند. برخی از بانکها در تعطیلات آخر هفته نیز به صورت محدود باز هستند اما اکثرا در تعطیلات رسمی و آخر هفته کار نمیکنند. | شما میتوانید به صورت ۲۴ ساعته و هفت روز هفته بیتکوین خود را جابجا کنید. |
سهولت انتقال | برای انتقال داراییهای خود در بانکها شما نیاز به یک حساب بانکی دارید. باید به بانک مراجعه کرده و ضمن پر کردن اطلاعات هویتی و انتظار برای تایید این اطلاعات، چندین و چند تعهدنامه امضا کنید. | تنها نیاز به اینترنت و یک گوشی هوشمند دارید. |
توقیف داراییها | با توجه به قوانین KYC، دولتها میتوانند به راحتی حسابهای بانکی شما را مسدود کنند یا آن را ردیابی کنند. | اگر بیتکوین را به صورت ناشناس دریافت کردید، دولتها توانایی زیادی برای ردیابی و توقیف داراییهای شما نخواهند داشت. |
موارد استفاده از بلاکچین
امروزه بلاکچین به عنوان یک فناوری نوین، کاربردهای متنوعی در صنایع مختلف پیدا کرده است. در اینجا به چند مورد از این کاربردها اشاره میشود:
- صنعت ارزهای دیجیتال: بلاکچین به عنوان زیرساخت اصلی ارزهای دیجیتال مانند بیتکوین و اتریوم عمل میکند. این فناوری برای ذخیره و مدیریت دادهها و تراکنشها به کار میرود و امنیت و شفافیت بالایی را فراهم میکند.
- صنعت مواد غذایی: شرکتها مانند IBM با توسعه بلاکچین Food Trust، تلاش میکنند تا محصولات غذایی را ردیابی کنند. این سیستم به شناسایی و ردیابی منبع شیوع بیماریهایی مانند سالمونلا و لیستریا کمک میکند و به سرعت امکان تشخیص آلودگی در زنجیره تأمین را فراهم میآورد.
- صنعت بانکداری: ادغام بلاکچین در صنعت بانکداری میتواند تحولی بزرگ به همراه داشته باشد. با استفاده از بلاکچین، تراکنشها به سرعت و در هر زمان انجام میشوند و مصرفکنندگان میتوانند به راحتی و بدون انتظار برای روزهای کاری، حسابهای خود را مدیریت کنند.
- مراقبتهای بهداشتی: ارائهدهندگان خدمات بهداشتی میتوانند از بلاکچین برای ذخیره سوابق پزشکی بیماران استفاده کنند. این سیستم امکان دسترسی ایمن و سریع به اطلاعات پزشکی را فراهم کرده و حریم خصوصی بیماران را حفظ میکند.
- ثبت حقوق مالکیت: بلاکچین میتواند به بهبود روشهای ثبت حقوق مالکیت کمک کند. با ثبت اطلاعات در بلاکچین، امکان خطا و تقلب کاهش یافته و پروسه ثبت مالکیت سریعتر و کمهزینهتر میشود. این موضوع به ویژه در مناطق جنگزده یا با زیرساختهای دولتی ضعیف، بسیار حیاتی است.
- حوزه سیاست و انتخابات: بلاکچین میتواند مشکلات رایگیری را حل کند. استفاده از این فناوری در انتخابات، امکان تقلب در آرا را از بین میبرد و روند انتخابات را تسهیل میکند. به عنوان مثال، در انتخابات میاندورهای ایالت ویرجینیا در سال ۲۰۱۸، از بلاکچین برای جلوگیری از تقلب استفاده شد.
در کل، بلاکچین با قابلیتهای خود، میتواند به بهبود و تسهیل فرآیندها در صنایع مختلف کمک کند و آیندهای روشن برای استفاده از این فناوری رقم بزند.
فرآیند تراکنش در بلاکچین
- آغاز تراکنش:
- وقتی یک تراکنش در بلاکچین بیتکوین آغاز میشود، به استخر حافظه منتقل میشود.
- در این استخر، تراکنشها منتظر تأیید از سوی ماینرها هستند.
- پردازش تراکنش:
- یک ماینر انتخاب میشود تا تراکنشها را پردازش کند.
- پس از پردازش، تراکنش وارد یک بلوک میشود و منتظر پر شدن بلوک میماند.
- تکمیل بلوک:
- وقتی بلوک پر شد، قفل میشود و تراکنش به طور کامل ثبت میشود.
- ایجاد نانس (Nonce):
- نانس یک عدد یکبار مصرف است که ماینرها برای تولید یک هش منحصر به فرد از آن استفاده میکنند.
- ماینرها از عدد صفر شروع میکنند و به تدریج آن را افزایش میدهند تا یک هش معتبر ایجاد کنند.
- تغییر نانس تقریباً هر ۴.۵ میلیارد بار انجام میشود.
- اثبات کار:
- تلاش برای تولید هش معتبر «اثبات کار» نامیده میشود.
- ماینری که هش را تولید کند، در این مسابقه برنده میشود و بیتکوین به عنوان جایزه دریافت میکند.
- ماینرها برای این کار به انرژی و برق نیاز دارند.
- تأیید نهایی:
- پس از بسته شدن بلوک، تراکنش هنوز به عنوان تایید شده محسوب نمیشود.
- برای تأیید نهایی، باید پنج بلاک دیگر نیز تأیید شوند.
- این فرآیند حدود یک ساعت طول میکشد (زیرا هر بلاک تقریباً ۱۰ دقیقه برای تأیید نیاز دارد).
- تفاوت با بلاکچینهای دیگر:
- بلاکچینهای مختلف، روندهای متفاوتی دارند.
- به عنوان مثال، اتریوم در بروزرسانی جدید خود از روش «اثبات سهام» استفاده میکند که نیازی به تولید هش معتبر ندارد.
انواع بلاکچینها و کاربردهای متنوع آنها
نسل اول بلاکچین: بیتکوین و ارزهای دیجیتال
ایده اصلی فناوری بلاکچین از دههها پیش در میان متخصصین رمزنگاری و علوم کامپیوتر وجود داشت، اما این فناوری برای اولین بار به شکل گسترده و عملی توسط فردی ناشناس با نام مستعار ساتوشی ناکاموتو معرفی شد. در سال ۲۰۰۸، ناکاموتو با انتشار وایت پیپر بیتکوین، ایده بلاکچین را به عنوان زیرساختی برای ارز دیجیتال غیرمتمرکز مطرح کرد که هدفش حذف واسطهها در تراکنشهای مالی و ایجاد یک سیستم پرداخت همتا به همتا بود. به این ترتیب، توسعه بیتکوین به عنوان اولین کارکرد گسترده بلاکچین شناخته شد و راه را برای توسعه انواع دیگر ارزهای دیجیتال هموار کرد.
در این مرحله اولیه، بلاکچین به عنوان یک دفتر کل توزیع شده شناخته شد که به واسطه آن، تمامی تراکنشها در یک شبکه عمومی و غیرمتمرکز ثبت و ذخیره میشدند. در این ساختار، بلاکچین از مجموعهای از بلاکها تشکیل شده است که هر بلاک حاوی اطلاعاتی درباره تراکنشهای انجامشده در آن بازه زمانی است. در ساختار بیتکوین، هر بلاک دارای حجم یک مگابایت اطلاعات است و از طریق یک فرآیند رمزنگاری پیچیده، به بلاک قبلی متصل میشود. این زنجیره از بلاکها یک دفتر کل تغییرناپذیر ایجاد میکند که امکان دستکاری یا تقلب در آن به حداقل میرسد.
بیتکوین ویژگیهای مهمی از بلاکچین را که تا امروز نیز پا برجا ماندهاند معرفی کرد، از جمله:
- غیرمتمرکز بودن: عدم نیاز به واسطهها و نظارت مستقیم بر تراکنشها.
- امنیت بالا: استفاده از الگوریتمهای رمزنگاری برای جلوگیری از تقلب و تغییر در دادهها.
- شفافیت و تغییرناپذیری: تمامی تراکنشها به صورت عمومی در دفتر کل ثبت میشوند و هیچ فردی نمیتواند به سادگی دادههای ثبت شده را تغییر دهد.
این ویژگیها بیتکوین را به اولین کاربرد موفق بلاکچین تبدیل کرد و به دنبال آن، دیگر ارزهای دیجیتال مانند لایتکوین، ریپل، و دش نیز توسعه یافتند. این نسل از بلاکچین تمرکز اصلیاش بر انتقال ارزش و دارایی بود و به دلیل قابلیت امنیتی و حذف واسطهها، از همان ابتدا توانست توجه بسیاری را در عرصه مالی و سرمایهگذاری به خود جلب کند.
نسل دوم بلاکچین: قراردادهای هوشمند
با گذشت زمان، توسعهدهندگان به این نتیجه رسیدند که بلاکچین میتواند فراتر از ثبت ساده تراکنشها عمل کند. آنها دریافتند که این فناوری قابلیت مدیریت داراییها و قراردادهایی را دارد که نیاز به اعتماد و تأیید دو طرفه دارند. با این ایده، پروژه اتریوم توسط ویتالیک بوترین و دیگر همبنیانگذاران آن ایجاد شد تا امکانات جدیدی را به بلاکچین اضافه کند و نسل دوم این فناوری را به وجود آورد.
نوآوری اصلی اتریوم، قراردادهای هوشمند بود. قراردادهای هوشمند به طور اساسی با قراردادهای سنتی متفاوتاند. در دنیای کسبوکار، قراردادها معمولاً میان دو نهاد مجزا برقرار میشوند و ممکن است تحت نظارت یک نهاد فرادستی قرار بگیرند تا اطمینان از اجرای صحیح قرارداد حاصل شود. اما حتی با وجود این نظارتها، قراردادها همواره در معرض خطاها و تأخیرهای انسانی هستند که ممکن است اجرای توافقات را تحت تأثیر قرار دهند.
قرارداد هوشمند این مشکل را حل میکند؛ چرا که اجرای آن به صورت اتوماتیک و بر اساس شرایط از پیش تعیینشده و با استفاده از منطق ریاضی صورت میگیرد. این قراردادها به گونهای طراحی شدهاند که اگر شرایط خاصی که طرفین توافق کردهاند، برقرار نباشد، اجرای قرارداد آغاز نمیشود. به این ترتیب، قراردادهای هوشمند به شفافیت، امنیت و اعتماد بیشتری دست پیدا میکنند و وابستگی به انسانها و احتمال بروز خطاها و سوءاستفادهها به حداقل میرسد.
قراردادهای هوشمند میتوانند در حوزههای مختلفی مانند بانکداری، زنجیره تأمین، املاک و مستغلات، حقوق مالکیت معنوی، هنر و موسیقی، ورزش و بسیاری از زمینههای دیگر اعمال شوند. این قراردادها امکانات جدیدی برای اتوماتیکسازی فرآیندها، کاهش هزینهها و افزایش اعتماد و شفافیت به ارمغان میآورند. با این حال، باید توجه داشت که تمام پتانسیلهای قراردادهای هوشمند هنوز به طور کامل به کار گرفته نشدهاند، و برای رسیدن به استفاده بهینه از این فناوری، نیاز به پژوهش و توسعه بیشتری است.
اتریوم با معرفی قراردادهای هوشمند، دنیای اپلیکیشنهای غیرمتمرکز (dApps) را به وجود آورد؛ اپلیکیشنهایی که بدون نیاز به سرورهای متمرکز و با اتکا به بلاکچین، خدمات مختلفی را به کاربران ارائه میدهند. قراردادهای هوشمند علاوه بر فراهم آوردن بستری امن و شفاف برای معاملات، امکان ایجاد سازمانهای مستقل غیرمتمرکز (DAO) را نیز فراهم کردند. این سازمانها بدون نیاز به نهادهای مدیریتی مرکزی و تنها با استفاده از قراردادهای هوشمند اداره میشوند.
اتریوم و قراردادهای هوشمند آن پایهگذار تحولی بزرگ در دنیای بلاکچین شدند و بلاکچین را از یک دفتر کل مالی به بستری برای توسعه برنامههای پیچیدهتر و انعطافپذیرتر تبدیل کردند.
✔️ بیشتر بخوانید: اتریوم چیست؟ صفر تا صد Ethereum
نسل سوم بلاکچین: مقیاس پذیری
با گذر زمان و استفاده گستردهتر از بلاکچین، مشکلات و محدودیتهای آن نیز بیشتر شناسایی شدهاند. یکی از بزرگترین چالشها، مسئله مقیاسپذیری است؛ یعنی توانایی شبکه در مدیریت تعداد بالای تراکنشها در زمان واقعی. برای مثال، شبکه بیتکوین همچنان با مشکل زمان بالای پردازش تراکنشها مواجه است، که باعث شده تراکنشها کندتر و هزینهبر باشند. به همین دلیل، بسیاری از پروژههای جدید بلاکچین، مانند کاردانو، پولکادات و کاسموس، طراحیهای متفاوتی را به منظور افزایش مقیاسپذیری، بهبود سرعت و کاهش هزینهها به کار گرفتهاند. این تلاشها نشان میدهد که نسل سوم بلاکچین در حال تمرکز بر بهبود کارایی و رفع چالشهای ساختاری نسلهای پیشین است.
در این نسل، علاوه بر مسئله مقیاسپذیری، تعاملپذیری نیز اهمیت بسیاری پیدا کرده است. منظور از تعاملپذیری، توانایی ارتباط و تبادل دادهها بین بلاکچینهای مختلف است؛ به طوری که بتوانند بدون نیاز به واسطه، به تبادل دادهها و ارزش بپردازند. این قابلیت به بلاکچین اجازه میدهد تا به شکل شبکهای از شبکهها عمل کند و به کاربران امکان استفاده از منابع و خدمات سایر بلاکچینها را بدهد.
همچنین، بهینهسازی مصرف انرژی یکی دیگر از اهداف نسل سوم بلاکچین است. بسیاری از شبکههای اولیه از الگوریتم اثبات کار (PoW) برای تأیید تراکنشها استفاده میکنند که انرژی بالایی مصرف میکند. در نسل سوم، تلاشهایی برای استفاده از الگوریتمهای اثبات سهام (PoS) و یا دیگر مکانیسمهای کممصرفتر صورت گرفته تا هزینهها و تأثیرات زیستمحیطی کاهش یابد.
نسل چهارم بلاکچین: ایجاد زیرساخت
نسل چهارم بلاکچین تمرکز خود را بر کاربردهای صنعتی و ایجاد زیرساختهای اختصاصی برای کسبوکارها و سازمانها قرار داده است. برخلاف نسلهای پیشین که عمدتاً به خدمات مالی، قراردادهای هوشمند و اپلیکیشنهای غیرمتمرکز محدود میشدند، بلاکچین ۴.۰ تلاش میکند تا صنایع مختلف را به کمک فناوری بلاکچین به صورت یکپارچه و بهینهتر پیوند دهد.
در این نسل، بلاکچین به عنوان یک اکوسیستم صنعتی مطرح میشود که زیرساختهای قابل توسعه، سازگار با نیازهای هر صنعت و قابلیت سفارشیسازی بالایی را برای کسبوکارها فراهم میآورد. به کمک این نسل، صنایع مختلف میتوانند از مزایای بلاکچین مانند امنیت، شفافیت، و اتوماسیون استفاده کنند، بدون آنکه با محدودیتهای مقیاسپذیری و پیچیدگیهای فنی مواجه شوند.
بلاکچین ۴.۰ به طور عمده بر روی تعاملپذیری میان سیستمها، بهینهسازی مصرف انرژی، افزایش مقیاسپذیری، و کاهش هزینهها متمرکز است و تلاش میکند زیرساختهای پیشرفتهای را برای دنیای صنعتی فراهم آورد تا پذیرش این فناوری در مقیاس وسیعتری امکانپذیر شود.
آینده بلاکچین
با این حال، فناوری بلاکچین همچنان در مرحله رشد و گسترش قرار دارد و برنامههای کاربردی جدیدی برای آن در حال کشف و پیادهسازی هستند. دقیقاً مشخص نیست که این تحولات به کجا خواهد رسید، اما طرفداران بلاکچین به این توسعهها و نوآوریها بسیار امیدوارند. از دیدگاه آنها، ما در زمانی زندگی میکنیم که بلاکچین همچنان در حال شکلگیری است و پتانسیلهای عظیمی برای تغییر نحوه مدیریت دادهها، اجرای قراردادها، و ایجاد اقتصادهای دیجیتال غیرمتمرکز در اختیار دارد.
به عنوان مثال، راهحلهای لایه دوم همچون شبکه لایتنینگ برای بیتکوین و پروتکلهای مشابه در اتریوم در حال توسعه هستند که به شبکههای اصلی بلاکچین متصل شده و بار تراکنشها را کاهش میدهند. همچنین، سازمانهای خودگردان غیرمتمرکز (DAO) و پروژههای مالی غیرمتمرکز (DeFi) روز به روز بیشتر گسترش مییابند و امکان تعاملات مالی بدون واسطههای سنتی را فراهم میآورند.
فناوری بلاکچین، با گذر از چهار نسل مختلف، از یک بستر ساده برای تراکنشهای مالی به یک زیرساخت پیچیده و چندمنظوره تبدیل شده است. از آغاز با بیتکوین و کاربردهای اولیه در زمینه ارزهای دیجیتال، تا ظهور قراردادهای هوشمند در اتریوم و شکلگیری برنامههای غیرمتمرکز، و در نهایت تمرکز بر مقیاسپذیری، تعاملپذیری و بهینهسازی مصرف انرژی در نسل سوم، بلاکچین پتانسیل ایجاد تحول در بسیاری از صنایع را دارد. با پیشرفت این فناوری و توسعه بیشتر در سالهای آتی، امکان ایجاد ساختارهای جدید و کارآمد در زمینههای مختلف وجود خواهد داشت که نقش بزرگی در آینده دیجیتال ایفا خواهند کرد.
مفهوم نود (Node) و ماینر (Miner) در بلاکچین
نود (Node) به هر کامپیوتری در شبکه بلاکچین اطلاق میشود که در فرآیند تأیید و ذخیرهسازی تراکنشها و بلاکها مشارکت دارد. نودها میتوانند به دو دسته تقسیم شوند: نودهای کامل (Full Nodes) که تمام تاریخچه تراکنشها و بلاکها را ذخیره میکنند و نودهای سبک (Light Nodes) که تنها اطلاعات ضروری را برای تأیید تراکنشها دارند. نودها با یکدیگر ارتباط برقرار کرده و اطلاعات را در شبکه تبادل میکنند، به این ترتیب، امنیت و یکپارچگی دادهها حفظ میشود.
ماینر (Miner) نوع خاصی از نود است که مسئول استخراج بلاکهای جدید و تأیید تراکنشها در شبکههای مبتنی بر اثبات کار است. ماینرها با حل معادلات پیچیده ریاضی و تولید هش (Hash) مناسب، بلاکهای جدید را به زنجیره بلاکها اضافه میکنند. به عنوان پاداش برای تلاشهای خود، ماینرها بیتکوین یا سایر ارزهای دیجیتال بومی هر بلاکچین را به عنوان پاداش دریافت میکنند. این فرآیند نه تنها باعث تولید ارزهای جدید میشود، بلکه امنیت شبکه را نیز افزایش میدهد، زیرا برای ایجاد تغییر در اطلاعات موجود در بلاکچین، نیاز به کنترل بیش از نیمی از نودهای شبکه است.
✔️ بیشتر بخوانید: نرخ هش یا هش ریت (Hash Rate) چیست؟ و چگونه اندازهگیری میشود؟
انواع الگوریتم اجماع در بلاکچین
الگوریتمهای اجماع در بلاکچین روشهایی هستند که برای اطمینان از صحت و امنیت تراکنشها و توافق اعضای شبکه بر سر وضعیت دفتر کل به کار میروند. در زیر به چند نوع اصلی از الگوریتمهای اجماع اشاره شده است:
اثبات کار (Proof of Work – PoW)
- روش کار: در این الگوریتم، ماینرها برای حل مسائل پیچیده ریاضی با یکدیگر رقابت میکنند. اولین ماینری که مسئله را حل کند، حق ایجاد بلاک جدید را به دست میآورد و پاداش دریافت میکند.
- مزایا: امنیت بالا به دلیل نیاز به توان محاسباتی زیاد.
- معایب: مصرف انرژی بالا و زمان زیاد برای تایید تراکنشها.
- مثالها: بیتکوین، لایتکوین.
اثبات سهام (Proof of Stake – PoS)
- روش کار: در PoS، تایید کنندگان یا اعتبارسنجها به جای حل مسائل، بر اساس تعداد توکنهایی که در شبکه قفل کردهاند (سهام دارند) انتخاب میشوند. هر چه مقدار سهام بیشتر باشد، احتمال انتخاب برای تایید تراکنشها بالاتر است.
- مزایا: مصرف انرژی کمتر و سرعت بیشتر نسبت به PoW.
- معایب: احتمال تمرکز قدرت در دست کسانی که توکنهای بیشتری دارند.
- مثالها: اتریوم ۲.۰، کاردانو.
اثبات سهام نمایندگیشده (Delegated Proof of Stake – DPoS)
- روش کار: کاربران شبکه نمایندگانی را انتخاب میکنند تا وظیفه تایید تراکنشها و تولید بلاکها را بر عهده بگیرند. این نمایندگان با رایگیری انتخاب میشوند و تایید تراکنشها را انجام میدهند.
- مزایا: سرعت بسیار بالا و مقیاسپذیری بهتر.
- معایب: امکان تمرکز قدرت در دست تعداد محدودی از نمایندگان.
- مثالها: ایاس (EOS)، ترون (Tron).
اثبات ظرفیت (Proof of Capacity – PoC)
- روش کار: در این الگوریتم، ماینرها فضای خالی هارد دیسک خود را به اشتراک میگذارند. هر چه فضای ذخیرهسازی بیشتری ارائه دهند، شانس بیشتری برای تایید بلاک و دریافت پاداش دارند.
- مزایا: مصرف انرژی پایینتر نسبت به PoW.
- معایب: نیاز به حجم بالای فضای ذخیرهسازی.
- مثالها: برستکوین (Burstcoin)، چیا (Chia).
اثبات سوزاندن (Proof of Burn – PoB)
- روش کار: در این مدل، کاربران باید مقداری از توکنهای خود را «بسوزانند» یا از بین ببرند تا اجازه تایید تراکنشها را دریافت کنند. این سوزاندن توکن نشاندهنده تعهد و سرمایهگذاری فرد در شبکه است.
- مزایا: مصرف انرژی پایینتر و کاهش تورم توکنها.
- معایب: از بین بردن منابع مالی که میتوانستند در دیگر جاها مفید باشند.
- مثالها: اسلیمکوین (Slimcoin).
اثبات اعتبار (Proof of Authority – PoA)
- روش کار: در این الگوریتم، تایید کنندگان منتخب و معتبر که هویتهای شناختهشده دارند، بلاکها را تایید میکنند. این تایید کنندگان معمولاً مورد اعتماد جامعه هستند.
- مزایا: سرعت بسیار بالا و مقیاسپذیری مناسب.
- معایب: نیاز به اعتماد به تعداد محدودی از تایید کنندگان و امکان تمرکز قدرت.
- مثالها: ویچین (VeChain).
اثبات زمان سپریشده (Proof of Elapsed Time – PoET)
- روش کار: در این الگوریتم، هر نود به صورت تصادفی یک بازه زمانی معین منتظر میماند و برای هر نودی که این بازه زمانی زودتر به پایان برسد، حق تولید بلاک جدید را به دست میآورد.
- مزایا: بهرهوری بالا و مناسب برای شبکههای بزرگ.
- معایب: نیاز به سختافزار خاص (مثل Intel SGX).
- مثالها: هایپرلجر (Hyperledger).
اثبات تاریخچه (Proof of History – PoH)
- روش کار: این الگوریتم از یک ترتیب زمانی قابل تایید برای اثبات اینکه یک تراکنش در یک زمان خاص رخ داده است استفاده میکند. PoH به عنوان یک الگوریتم مکمل به PoS کمک میکند.
- مزایا: سرعت بسیار بالا و بهینه برای مقیاسپذیری.
- معایب: پیچیدگی پیادهسازی.
- مثالها: سولانا (Solana).
این الگوریتمها هر کدام مزایا و معایب خاص خود را دارند و بر اساس نیازهای شبکههای مختلف بلاکچین انتخاب میشوند.
✔️ بیشتر بخوانید: مقایسه عمیق سازوکار اجماع در بیت کوین و اتریوم
یکی از مهمترین ویژگیهای بلاکچینها، امکان ایجاد قراردادهای هوشمند است. قراردادهای هوشمند توافقاتی هستند که به صورت خودکار و بدون نیاز به واسطه اجرا میشوند. این قراردادها پس از ایجاد و تأیید توسط همه طرفها، به طور دائمی در بلاکچین ثبت میشوند و امکان تغییر آنها وجود ندارد.
با استفاده از قراردادهای هوشمند، میتوان انواع مختلفی از تراکنشها و خدمات را به صورت خودکار انجام داد. از جمله این خدمات میتوان به اجرای قراردادهای بیمه، معاملات املاک، مدیریت زنجیره تأمین و حتی رأیگیریهای دیجیتال اشاره کرد.
انواع لایه های بلاکچین
- لایه ۰: لایه زیرساخت و شبکه (Infrastructure Layer)
- توضیحات: این لایه زیرساختی است که شبکههای بلاکچین بر روی آن ساخته میشوند و امکان برقراری ارتباط بین بلاکچینهای مختلف را فراهم میکند. لایه ۰ شامل پروتکلهای ارتباطی، سختافزارهای شبکه و دیگر اجزای فیزیکی است.
- نقش: اتصال بلاکچینهای مختلف به یکدیگر، مدیریت زیرساخت شبکه و ایجاد همگرایی بین شبکههای مختلف.
- مثالها: پولکادات (Polkadot)، کازماس (Cosmos).
- لایه ۱: لایه پروتکل (Protocol Layer)
- توضیحات: این لایه شامل پروتکل اصلی بلاکچین است که قوانین اصلی شبکه، مانند الگوریتم اجماع، امنیت و ساختار دادهها را تعریف میکند. این لایه اصلیترین لایه در بلاکچین است که بلاکها و تراکنشها را مدیریت میکند.
- نقش: مدیریت قوانین بلاکچین، تعیین الگوریتمهای اجماع و امنیت شبکه.
- مثالها: بیتکوین، اتریوم، کاردانو.
- لایه ۲: مقیاسپذیری و بهینهسازی (Scaling and Off-Chain Solutions Layer)
- توضیحات: این لایه به راهکارهایی برای بهبود سرعت تراکنشها و افزایش مقیاسپذیری شبکههای بلاکچین اختصاص دارد. لایه ۲ با انتقال بخشی از تراکنشها یا پردازشها به خارج از زنجیره اصلی، فشار را از روی لایه ۱ کاهش میدهد.
- نقش: افزایش سرعت تراکنشها، کاهش هزینهها و بهبود مقیاسپذیری شبکه.
- مثالها: شبکه لایتنینگ (Lightning Network) در بیتکوین، رولآپها (Rollups) در اتریوم.
- لایه ۳: لایه کاربرد (Application Layer)
- توضیحات: این لایه شامل برنامهها و قراردادهای هوشمندی است که بر روی بلاکچینها ساخته میشوند. توسعهدهندگان میتوانند برنامههای غیرمتمرکز (DApps) و قراردادهای هوشمند را در این لایه اجرا کنند.
- نقش: ارائه کاربردها و خدمات به کاربران نهایی از طریق برنامههای غیرمتمرکز.
- مثالها: یونیسوآپ (Uniswap)، کریپتوکیتیز (CryptoKitties)، آوه (Aave).
- لایه ۴: تعامل و رابط کاربری (Interaction and User Interface Layer)
- توضیحات: این لایه به کاربران امکان میدهد تا از طریق واسطهای کاربری با بلاکچین تعامل کنند. کیفپولهای دیجیتال، مرورگرهای بلاکچین و سایر ابزارهای رابط کاربری در این لایه قرار میگیرند.
- نقش: تسهیل تعامل کاربران با بلاکچین و DAppها از طریق رابطهای کاربرپسند.
- مثالها: متامسک (MetaMask)، تراست والت (Trust Wallet)، مرورگرهای بلاکچین مانند اکسپلوررهای اتریوم.
- لایه حاکمیت (Governance Layer)
- توضیحات: این لایه به مکانیسمهای تصمیمگیری و مدیریت شبکه بلاکچین اشاره دارد. در این لایه، قوانین حاکمیتی تعیین میشوند و کاربران میتوانند در فرآیند تصمیمگیری در مورد تغییرات شبکه شرکت کنند.
- نقش: مدیریت تغییرات پروتکل، ارتقاء شبکه و تصمیمگیری درباره حاکمیت شبکه.
- مثالها: سیستم حاکمیت دموکراتیک در پروژههای DAO (سازمانهای خودگردان غیرمتمرکز)، نظرسنجیهای حاکمیتی در پروژههایی مانند کاردانو و ایاس.
- لایه ذخیرهسازی (Storage Layer)
- توضیحات: این لایه مسئول ذخیرهسازی دادههای بلاکچین است. هر تراکنش یا اطلاعاتی که به بلاکچین اضافه میشود، در این لایه به صورت دائمی ذخیره میشود. این لایه باید مقاوم در برابر دستکاری و تغییر باشد.
- نقش: ذخیرهسازی غیرقابل تغییر دادهها و تراکنشها در بلاکچین.
- مثالها: آربیوریا (Arweave)، فایلکوین (Filecoin).
این لایهها با یکدیگر همکاری میکنند تا عملکرد کامل و جامع یک شبکه بلاکچین را فراهم کنند و امکان توسعه و اجرای برنامههای غیرمتمرکز را مهیا کنند.
مقیاسپذیری در بلاکچین
مقیاسپذیری (Scalability) یکی از مهمترین چالشهای فناوری بلاکچین است که به توانایی شبکه برای مدیریت حجم بالای تراکنشها در مدت زمان کوتاه و بدون کاهش کارایی یا افزایش هزینهها اشاره دارد. مقیاسپذیری در بلاکچین به این معنا است که شبکه بتواند به تعداد بیشتری از کاربران و تراکنشها خدمات ارائه دهد، بدون آنکه سرعت، هزینهها یا امنیت به خطر بیافتد.
مشکلات اصلی مقیاسپذیری در بلاکچین
- تعداد محدود تراکنشها در هر ثانیه (TPS): شبکههای بلاکچین فعلی مانند بیتکوین و اتریوم به دلیل ساختار غیرمتمرکز و الگوریتمهای اجماع خود، تعداد محدودی تراکنش در هر ثانیه را پردازش میکنند. این محدودیت باعث کند شدن شبکه در زمانهای اوج تقاضا میشود.
- زمان تایید تراکنشها: برای اطمینان از امنیت و غیرقابل تغییر بودن تراکنشها، تایید و نهاییسازی آنها ممکن است زمانبر باشد. این زمان باعث میشود که در مقیاس بزرگ، تأخیرهایی ایجاد شود.
- افزایش هزینه تراکنشها: هنگامی که تعداد تراکنشها افزایش یابد، هزینههای کارمزد نیز بالا میرود. این موضوع در شبکههای محبوبی مثل اتریوم به چشم میآید، جایی که کاربران برای انجام تراکنشها هزینههای زیادی پرداخت میکنند.
راهکارهای بهبود مقیاسپذیری
- بهبود در لایه ۱ (On-Chain Scaling)
راهکارهای لایه ۱ به بهینهسازی در خود زنجیره اصلی (On-Chain) اشاره دارد و شامل تغییراتی در ساختار یا پروتکل بلاکچین است.
- افزایش اندازه بلاک: با افزایش اندازه هر بلاک، میتوان تعداد بیشتری تراکنش را در هر بلاک قرار داد. این روش در بیتکوین کش (Bitcoin Cash) استفاده شده است.
- الگوریتمهای اجماع جدید: استفاده از الگوریتمهای اجماعی مانند اثبات سهام (PoS) به جای اثبات کار (PoW) میتواند سرعت تراکنشها را افزایش دهد و بهینهتر باشد. اتریوم ۲.۰ از PoS بهره میبرد.
- شاردینگ (Sharding): شاردینگ تکنیکی است که زنجیره را به چندین بخش تقسیم میکند و هر بخش میتواند به صورت مستقل تراکنشها را پردازش کند. این روش به افزایش ظرفیت تراکنشها کمک میکند.
- راهکارهای لایه ۲ (Off-Chain Scaling)
راهکارهای لایه ۲ تراکنشها را خارج از زنجیره اصلی مدیریت میکنند تا فشار را از روی لایه ۱ کاهش دهند.
- کانالهای پرداخت (Payment Channels): این تکنیک به کاربران اجازه میدهد تا بدون نیاز به ثبت تمام تراکنشها در بلاکچین، به صورت مستقیم با یکدیگر تراکنش کنند. شبکه لایتنینگ بیتکوین از این راهکار استفاده میکند.
- رولآپها (Rollups): در این روش، تراکنشهای خارج از زنجیره جمعآوری شده و سپس به صورت دستهای به زنجیره اصلی اضافه میشوند. رولآپها در اتریوم بسیار مورد توجه قرار گرفتهاند.
- پلاسما (Plasma): این راهکار به ایجاد زنجیرههای فرعی (Sidechains) میپردازد که تراکنشها را خارج از زنجیره اصلی پردازش میکنند و تنها نتایج نهایی به زنجیره اصلی منتقل میشود.
- زنجیرههای موازی و چندزنجیرهای
- زنجیرههای موازی (Parallel Chains): این راهکار از چندین زنجیره بلاکچین به صورت موازی استفاده میکند که هر کدام وظایف و تراکنشهای خاص خود را پردازش میکنند. این راهکار میتواند تعداد تراکنشها را به شدت افزایش دهد.
- شبکههای چندزنجیرهای (Multi-Chain Networks): پروژههایی مانند پولکادات (Polkadot) و کازماس (Cosmos) از شبکههای چندزنجیرهای بهره میبرند که به بلاکچینهای مختلف امکان همکاری و انتقال دادهها بین یکدیگر را میدهند.
مثالهای بهبود مقیاسپذیری
- شبکه اتریوم ۲.۰: این بهروزرسانی مهم برای اتریوم با انتقال به الگوریتم اثبات سهام (PoS) و همچنین پیادهسازی شاردینگ، قصد دارد مقیاسپذیری این شبکه را بهبود ببخشد.
- شبکه لایتنینگ بیتکوین: این شبکه لایه ۲ به کاربران اجازه میدهد تراکنشهای خارج از زنجیره انجام دهند و سپس نتایج را به بلاکچین اصلی منتقل کنند، که باعث افزایش چشمگیر سرعت و کاهش هزینه تراکنشها میشود.
قراردادهای هوشمند
یکی از مهمترین ویژگیهای بلاکچینها، امکان ایجاد قراردادهای هوشمند است. قراردادهای هوشمند توافقاتی هستند که به صورت خودکار و بدون نیاز به واسطه اجرا میشوند. این قراردادها پس از ایجاد و تأیید توسط همه طرفها، به طور دائمی در بلاکچین ثبت میشوند و امکان تغییر آنها وجود ندارد.
با استفاده از قراردادهای هوشمند، میتوان انواع مختلفی از تراکنشها و خدمات را به صورت خودکار انجام داد. از جمله این خدمات میتوان به اجرای قراردادهای بیمه، معاملات املاک، مدیریت زنجیره تأمین و حتی رأیگیریهای دیجیتال اشاره کرد.
کلیدهای خصوصی و عمومی: امنیت و دسترسی در بلاکچین
کلید خصوصی (Private Key) چیست؟
کلید خصوصی یک رشته رمزنگاری شده است که بهطور انحصاری به یک کاربر تعلق دارد و به عنوان رمز عبور برای دسترسی به کیف پولهای دیجیتال و انجام تراکنشها در شبکه بلاکچین استفاده میشود. این کلید بهطور ویژه برای امضای دیجیتال تراکنشها طراحی شده است و باید به شدت مخفی نگه داشته شود. اگر کلید خصوصی شما به دست دیگران بیفتد، آنها میتوانند به داراییهای شما دسترسی پیدا کنند و بدون اجازه شما تراکنش انجام دهند. در کیف پولهای کریپتویی برای سادهسازی استفاده و ذخیره کلید خصوصی آن را به شکل رشتهای دوازده، شانزده یا بیست و چهار کلمهای از کلمات مختلف در میآورند تا راحتتر بتوانید آن را ذخیرهسازی کنید.
کلید عمومی (Public Key) چیست؟
کلید عمومی یک رشته رمزنگاری شده است که از کلید خصوصی استخراج میشود و میتوان آن را با دیگران به اشتراک گذاشت. این کلید به عنوان آدرس کیف پول دیجیتال عمل میکند و به دیگران اجازه میدهد تا ارز دیجیتال را به شما ارسال کنند. برخلاف کلید خصوصی، کلید عمومی نیازی به مخفی نگهداشتن ندارد و میتواند به راحتی در دسترس عموم قرار گیرد. امنیت سیستمهای بلاکچینی به این ساختار متکی است که فقط فردی که کلید خصوصی را در اختیار دارد، میتواند با استفاده از کلید عمومی به تراکنشها و داراییها دسترسی داشته باشد. به عنوان یک مثال ملموس کلید عمومی همانند شماره کارت عابر بانک است و کلید خصوصی مانند رمز عبور کارت عابر بانک.
✔️ بیشتر بخوانید: بیت کوین چیست؟ تمام آنچه نیاز است بدانید
کسب و کارها چگونه میتوانند از بلاکچین بهرهمند شوند؟
بلاکچین و دفتر کل توزیع شده، میتوانند با کاهش ریسک و کاهش هزینههای انطباق، ایجاد تراکنشهای مقرون به صرفهتر، اجرای خودکار و ایمن قراردادها، شفافیت در شبکه و…. فرصتهای جدیدی را برای کسب و کارها ایجاد کنند. در ادامه به هرکدام از این موارد میپردازیم.
کاهش ریسک و کاهش هزینههای انطباق شامل تمام اقداماتی است که منجر به کاهش ریسک در معاملات میشود.در کشورما موضوع فرار مالیات سالها است که مطرح شده است و بسیاری از کسب و کارها نگران موضوع مالیات هستند. همچنین برخی کسب و کارها میترسند که درگیر موضوعاتی مانند پولشویی شوند. میتوان با ایجاد یک بستر یکپارچه بر اساس بلاکچین، ضمن حفظ امنیت و حریم خصوصی، این حساسیتها را پاسخ داد.
دیجیتالی کردن سوابق و صدور تراکنشها بر بستر یک دفتر کل توزیع شده میتواند به طرز قابل توجهی هزینههای حسابداری را کاهش دهد و زمان رسیدگی به حسابهای دفتری را کم کند. به عنوان مثال دو شرکت را در نظر بگیرید که میخواهند کره و پنیر با یکدیگر معامله کنند. ارزش این معامله یک میلیارد تومان است و نیاز به توضیح نیست که چقدر زمان در انجام این معامله مهم است. در روشهای سنتی انجام این معامله چند روز طول میکشد که عبارت است از ثبت دفتری، جابجایی پول، اطلاع از صحت محصولات و… اما در بستر بلاکچین، ابتدا طرفین خود را در شبکه به عنوان فروشنده ثبت میکنند، سپس کیفیت محصولات توسط نهادهای واسط تایید میشود. در نهایت طبق یک قرارداد هوشمند، در کمتر از چند ساعت معامله انجام میشود.
همچنین یک خرده فروش میتواند به راحتی و با استفاده از فناوری بلاکچین، زنجیره تامین خود را توسعه دهد. بدین ترتیب که با استفاده از فناوری بلاکچین، هر درخواست برای خرید، مستقیما توسط یک قرارداد هوشمند پردازش میشود و به طور خودکار اقدام به ثبت سفارش و پیگیری میکند.
بلاکچین، ارز دیجیتال و امورمالی غیرمتمرکز چطور به هم مرتبط هستند؟
بلاکچین به خریداران و فروشندگان این امکان را میدهد که بدون نیاز به واسطهها با یکدیگر معامله کنند. در گذشته، برای انجام معاملات، همیشه به یک واسطه برای حفظ امنیت نیاز بود، اما با تکنولوژی بلاکچین، افراد میتوانند با اطمینان و بدون واسطه معامله کنند.
امورمالی غیرمتمرکز یا DeFi، به گروهی از برنامهها گفته میشود که روی بلاکچین کار میکنند و واسطههای مالی سنتی را حذف میکنند. این برنامهها با کمک قراردادهای هوشمند، معاملات و تراکنشها را بطور خودکار انجام میدهند. بیشتر این برنامهها از ارزهای دیجیتال برای پرداختها استفاده میکنند و کاربران هم میتوانند با توکنهایی که دارند، در تصمیمگیریها و تغییرات شبکه رأی بدهند.
بلاکچین چهکارهای دیگری میتواند انجام دهد؟
متاسفانه بسیاری از افراد تصور میکنند که بلاکچین همان ارزهای دیجیتال یا بیتکوین است در حالی که ارزهای دیجیتال تنها نوک کوه یخ بلاکچین است. بلاکچین یک مفهوم عمیق و بسیار پرکاربرد است که موارد استفاده آن بسیار فراتر از مبادلات ارزهای دیجیتال است. در ادامه برخی از کاربردهای مهم بلاکچین را بررسی میکنیم.
با استفاده از بلاکچین، شرکتها میتوانند یک مسیر حسابرسی از طریق ثبت توالی تراکنشها ایجاد کنند. این کار به شرکتها امکان میدهد تا به جای اینکه دادهها را به صورت استاتیک ثبت کنند، بتوانند جایگاه هر تراکنش را در زنجیره ارزش خود پیدا کنند.
بلاکچین در رهگیری زنجیره تامین نیز قابل استفاده است. زنجیره تامین یک مساله استراتژیک است و شرکتها نمیتوانند دادههای مرتبط با زنجیره تامین خود را به سایر شرکتهای واسطه ارائه دهند چرا که با این کار ممکن است رقبا از این دادهها سو استفاده کنند. با این حال، بلاکچین این امکان را میدهد که شرکتها بتوانند بدون نگرانی از نشت اطلاعات و با امنیت بالا زنجیره تامین خود را مدیریت کنند.
همچنین بلاکچین به شرکتها اجازه میدهد ضمن حفظ حریم خصوصی، با یکدیگر تعامل داشته باشند. به عنوان مثال، پروتکلها KYC که برای تعامل با افراد تحریم شده و مظنون به پولشویی طراحی شده است، یک پروتکل وقتگیر و زمانبر است که میتوان با کمک فناوری بلاکچین آن را تسهیل کرد. مثلا یک فرد بر بستر بلاکچین میتواند الزامات KYC را انجام داده و خود را به عنوان یک فرد حقیقی در سیستم ثبت کند. سپس به وی یک کد ارائه میشود که با ارائه این کد میتواند در سایر نهادهای مالی احراز هویت کند بدون اینکه نیاز باشد هربار اطلاعات خود را دوباره به نهاد مالی ارائه کند. همچنین اطلاعات وی بر بستر بلاکچین با امنیت بالا موجود است.نگرانیها در مورد آینده بلاکچین
اگرچه بلاکچین یک فناوری اصظلاحا تغییر دهنده بازی است اما در مورد ارزش تجاری این فناوری تردیدهای واقعی به وجود آمده است. یکی از نگرانیهای اصلی این است که برای استفاده عملی از این فناوری نیاز به میلیاردها دلار سرمایهگذاری وجود دارد که بهرهوری چنین سرمایهگذاریهایی بسیار اندک است.
در حوزه فینتک، در سال ۲۰۲۱ نزدیک به ۱۲ میلیارد دلار سرمایهگذاری در ایالات متحده انجام گرفت که ۶۰ درصد آن به فینتکهای سمت پرداخت و همینطور فینتکهای وام دهی متمرکز بود. بنابراین به نظر میرسد که اگرچه بلاکچین بسیاری از مشکلات نظیر حریم خصوصی را حل میکند اما این مشکلات نیاز فوری جامعه یا هدف سرمایهگذاران نیست.
✔️ بیشتر بخوانید: تفاوت کوین و توکن چیست؟ مقایسه Coin با Token به زبان ساده
مزایای بلاکچین
دقت بالا
تراکنشهای شبکه بلاکچین توسط هزاران کامپیوتر و دستگاه تایید میشوند. این امر تقریبا نیاز به افراد برای فرآیند تایید را حذف کرده و در نتیجه خطای انسانی کمتر و اطلاعات به طور دقیق ثبت میشوند. حتی اگر کامپیوتری در یک شبکه دچار اشتباه شود، این خطا تنها در یک نسخه از بلاکچین ایجاد میشود و بقیه شبکه آن را نمیپذیرد.
کاهش هزینهها
به طور معمول مصرف کنندگان برای تایید یک تراکنش در شبکه بانکی باید به بانک مراجعه کرده و اسناد مربوط به انتقال را ثبت کنند. این ثبت میتوانند به صورت الکترونیکی باشد یا برای انتقالهای کلان به صورت دستی وارد شود. اما در هر صورت نیاز به یک شخص ثالث برای تایید تراکنش وجود دارد. اما هزینهها به همینجا ختم نمیشود. هنگام افتتاح حساب، درخواست پردازنده فروشگاهی و بسیاری کارهای دیگر شما باید هزینهای به بانک پرداخت کنید تا بانک بتواند به کارمندان بروکراسی عریض و طویل خود حقوق بدهد. در حالی که کارمزد تراکنش در شبکههای بلاکچین بسیار محدود است.
عدم تمرکز
بلاکچین هیچ یک از اطلاعات شما را در یک مکان مشخص ذخیرهسازی نمیکند. در عوض کپیهای رمزنگاری شده از اطلاعات را در سراسر شبکه توزیع میکند. هر زمان که یک بلاک جدید اضافه میشود، تمام کامپیوترها دفتر خود را به روزرسانی میکنند تا تغییرات ثبت شود. با انتشار اطلاعات در شبکه دستکاری بلاکچین بسیار دشوار میشود.
تراکنشهای کارآمد
تسویه معاملات از طریق بانکهای سنتی میتواند چند روز طول بکشد. همچنین این تسویه در روزهای تعطیل رسمی و آخر هفته انجام نمیشود. بنابراین انجام تراکنش در شبکه بانکی سنتی محدود به پنج روز هفته و ساعات کاری است اما در بلاکچین هفت روز هفته و ۲۴ ساعت شبانهروز تراکنشها انجام میشوند.
در برخی از بلاکچینها میتوان تراکنشها را در عرض چند دقیقه انجام داد. این مساله برای معاملات برون مرزی بسیار مفید است چرا که منطقه زمانی برای برخی از کشورها ایجاب میکند که تراکنشها سریعا انجام شود تا معاملات بتوانند ثبت شوند.
حریم خصوصی
بسیاری از شبکههای بلاکچین به عنوان پایگاه داده عمومی عمل میکنند، به این معنی که هر کس با اتصال به اینترنت میتواند فهرستی از تاریخچه تراکنشهای شبکه را مشاهده کند. اگرچه کاربران میتوانند به جزئیات تراکنشها دسترسی داشته باشند، اما نمیتوانند به اطلاعات شناسایی کاربرانی که این تراکنشها را انجام میدهند، دسترسی داشته باشند. این یک تصور غلط است که شبکه بلاکچین مانند بیتکوین کاملا ناشناس است. بهتر است بگوییم هویتها در شبکه بلاکچین مستعار هستند چرا که تنها آدرس کیف پول افراد قابل ردیابی است.
معاملات امن
پس از ثبت تراکنش، صحت آن باید توسط شبکه بلاکچین تایید شود. پس از تایید تراکنش، بلاک به بلاکچین اضافه میشود و هش مخصوص و منحص به فرد خود را دریافت میکند. پس از آن تغییر این بلاک و هش تقریبا غیرممکن است.
✔️ بیشتر بخوانید: منظور از هش تراکنش یا TXID چیست؟
شفافیت
اکثر بلاکچینها کاملا منبع باز هستند. به این معنی که همه میتوانند کدهای آن را مشاهده کنند. این موضوع به حسابرسان این امکان را میدهد تا امنیت رمزارزها مانند بیتکوین را بررسی کنند. با این حال، این بدان معناست که هیچ مرجع واقعی برای کنترل یا ویرایش کدهای بیتکوین وجود ندارد. به همین دلیل، هرکس میتواند تغییرات یا ارتقاء جدیدی در سیستم پیشنهاد کند. اگر اکثر کاربران شبکه با این تغییرات موافق باشند، نرم افزار به روز میشود.
البته برخی بلاکچینهای خصوصی ممکن است بسته به نحوه طراحی یا اهدافشان اجازه شفافیت عمومی را ندهند. این نوع بلاکچینها ممکن است فقط برای سازمانهای خاص ساخته شده باشند.
از طرف دیگر، ممکن است برخی از شرکتهای سهامی عام ملزم به ارائه شفافیت مالی به سرمایهگذاران از طریق سیستم گزارشدهی بلاکچین باشند. استفاده از بلاکچین در حسابداری کسب و کار و گزارشدهی مالی میتوانند از دستکاری شرکتها در صورتهای مالی جلوگیری کند.
بانکداری بدون بانک
شاید عمیقترین جنبه بلاکچین و ارز دیجیتال، توانایی هرکس، صرف نظر از قومیت، جنسیت، مکان یا پیشینه فرهنگی در استفاده از آن باشد. بر اساس گزارش بانک جهانی تخمین زده میشود که ۱.۴ میلیارد بزرگسال حساب بانکی یا هیچ وسیله ای برای ذخیره پول یا ثروت خود ندارند.
علاوه بر این، تقریبا همه این افراد در کشورهای در حال توسعه یا توسعه نایافته زندگی میکنند که اقتصاد در آنها در مراحل ابتدایی خود قرار دارد و کاملا وابسته به پول نقد هستند. این افراد اغلب به صورت فیزیکی پول خود را پرداخت میکنند و این پول را باید در مکانهای مخفی در خانههای خود یا سایر اماکن ذخیره کنند تا از دسترس دزدان محفوظ بماند.
✔️ بیشتر بخوانید: ارز دیجیتال بانک مرکزی یا CBDC چیست؟
معایب بلاکچین
۱. هزینه فناوری
- مصرف انرژی: بلاکچین، به ویژه در سیستمهای مبتنی بر اثبات کار مانند بیتکوین ، نیاز به توان محاسباتی زیادی دارد. این باعث مصرف بالای انرژی میشود؛ به گونهای که شبکه بیتکوین به اندازه مصرف سالانه کشور پاکستان برق مصرف میکند.
- هزینههای عملیاتی: استفاده از مزارع استخراج و فناوریهای جدید مانند انرژی خورشیدی و گاز طبیعی میتواند به کاهش هزینههای انرژی کمک کند، اما این راهحلها هنوز به طور گسترده در حال پیادهسازی نیستند.
۲. سرعت و ناکارآمدی دادهها
- سرعت پردازش: در شبکه بیتکوین ، افزودن یک بلاک جدید به شبکه حدود ۱۰ دقیقه طول میکشد و تنها میتواند ۷ تراکنش در ثانیه را مدیریت کند. این سرعت به وضوح کمتر از سیستمهای سنتی مانند ویزا است که میتواند نزدیک به ۱۰۰ هزار تراکنش در ثانیه پردازش کند.
- محدودیتهای مقیاسپذیری: حجم دادههایی که هر بلاک میتواند شامل شود، محدود است و این مشکل یکی از چالشهای بزرگ در مقیاسپذیری بلاکچینها به شمار میآید.
۳. فعالیتهای غیرقانونی
- حفظ حریم خصوصی: هرچند که محرمانگی در بلاکچین به محافظت از کاربران در برابر هک کمک میکند، اما این ویژگی میتواند زمینهساز فعالیتهای غیرقانونی مانند پولشویی و خرید و فروش مواد مخدر شود.
- نمونههای واقعی: سیلک رود، یک بازار آنلاین غیرقانونی، به خوبی نشاندهنده این مسئله است. این شبکه در سال ۲۰۱۳ توسط FBI تعطیل شد، اما فعالیتهای غیرقانونی در ارزهای دیجیتال تنها ۰.۳۴ درصد از کل تراکنشها را تشکیل میدهد.
۴. مقررات
- نگرانیهای قانونی: بسیاری از فعالان بازار ارزهای دیجیتال نسبت به مقررات دولتی نگران هستند. چندین حوزه قضایی در حال تشدید کنترل بر روی انواع خاصی از ارزهای دیجیتال هستند.
- عدم وجود مقررات جامع: در حالی که برخی محصولات خاص تحت محدودیت قرار گرفتهاند، هنوز هیچ مقررات مشخصی برای محدود کردن استفاده و توسعه بلاکچین به طور کلی وجود ندارد. این عدم قطعیت قانونی میتواند مانع از پیشرفت و نوآوری در این فناوری شود.
این معایب نشان میدهند که با وجود پتانسیل بالای بلاکچین، هنوز چالشهای جدیای وجود دارد که نیاز به توجه و حل دارند.
برای حل معایب بلاکچین، پروژههای متعددی در حال توسعه هستند. به عنوان مثال، برخی از بلاکچینها از الگوریتمهای اثبات سهام (Proof of Stake) استفاده میکنند که به طور قابل توجهی مصرف انرژی را کاهش میدهد و سرعت پردازش تراکنشها را افزایش میدهد. همچنین، فناوریهای مقیاسپذیری مانند شاردینگ و لایههای دوم (مثل شبکه لایتنینگ برای بیتکوین و زنجیرههای جانبی برای اتریوم) به افزایش ظرفیت پردازش تراکنشها کمک میکنند. علاوه بر این، بسیاری از پروژهها به دنبال ایجاد ابزارهای نظارتی و قانونی هستند که به تنظیم فعالیتهای غیرقانونی کمک کنند و در عین حال امنیت و حریم خصوصی کاربران را حفظ نمایند. این تلاشها به طور کلی هدفشان افزایش کارایی و امنیت بلاکچین و بهبود تجربه کاربران در این حوزه است.
ذخیرهسازی دادهها
یکی دیگر از معایب مهم بلاکچین این است که دادهها فضای ذخیرهسازی محدودی دارند. شاید در دنیای امروز ما که فضای ذخیرهسازی دادهها بسیار بزرگ هستند، این مشکل زیاد مهم به نظر نرسد. اما از آنجایی که دفتر کل بلاکچین باید مدام به روزرسانی شود و بین نودهای مختلف دست به دست بگردد، میزان دادهها بسیار مهم است. از آنجایی که با گذشت زمان، تعداد بلاکها افزایش مییابد، شبکه به مرور نیاز به فضای ذخیرهسازی بیشتری خواهد داشت. همچنین اگر هر بلاک حجم بالایی داشته باشد، ممکن است بروزرسانی در برخی از نودها دیرتر از سایر نودها انجام شود، و تراکنش توسط آن نودها رد شود.
در حال حاضر در صنعت بانکداری دادهها در مراکز بزرگ داده متمرکز میشوند. اما اگر جهان بخواهد به سمت استفاده از بلاکچین حرکت کند، نیاز به تکنیکهای پیشرفتهتری برای کاهش حجم دادهها پیدا میشود.
بلاکچین بیتکوین بیش از ۵۰۰ گیگابایت رسیده است. توجه داشته باشید که بیتکوین تنها دادههای مرتبط با تراکنشها را ذخیره میکند و قرارداد هوشمند در شبکه ندارد
چالشهای امنیتی و حقوقی بلاکچین
با وجود تمام مزایای بلاکچین، این فناوری همچنان با چالشهای امنیتی و حقوقی روبرو است. از جمله مهمترین چالشهای امنیتی میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- حمله ۵۱ درصد و حملات سایبری: حمله ۵۱ درصد به وضعیتی اشاره دارد که یک گروه از ماینرها کنترل بیش از نیمی از قدرت محاسباتی شبکه بلاک چین را به دست میگیرد و میتواند به دستکاری تراکنشها بپردازد. همچنین، حملات سایبری شامل اقداماتی برای نفوذ به سیستمها و سرقت اطلاعات هستند که میتوانند به اعتبار و امنیت شبکههای دیجیتال آسیب برسانند.
- مشکلات حقوقی: بلاکچین هنوز در بسیاری از کشورها قوانین و مقررات خاصی ندارد و این باعث ایجاد چالشهای حقوقی برای کاربران و شرکتها میشود.
- حریم خصوصی: با وجود اینکه بلاکچین امکان ذخیره دادهها به صورت ایمن را فراهم میکند، حفظ حریم خصوصی کاربران همچنان یک چالش است.
با وجود تمام پیچیدگیها، پتانسیل بلاکچین به عنوان یک شکل غیرمتمرکز از ثبت سوابق تقریبا بدون محدودیت است. از حریم خصوصی گرفته تا افزایش امنیت و هزینه پایین برای پردازش همه و همه به این تکنولوژی کمک کرده است که خود را در آینده بشر جایگزین روشهای سنتی کند. اما برخی معایب نیز در این تکنولوژی وجود دارد که به آنها میپردازیم:
مزایا | معایب |
بهبود دقت با حذف دخالت انسانی در مسیر راستی آزمایی | هزینه بالا برای راهاندازی تکنولوژی بلاکچین |
کاهش هزینه با حذف تایید شخص ثالث | تراکنشهای کم در ثانیه |
تمرکززدایی که دستکاری در آن را دشوار میکند | سابقه استفاده در فعالیتهای غیرقانونی مانند خرید و فروش مواد مخدر |
امنیت تراکنشها و حفظ حریم خصوصی | مقررات نامشخص و نامتوازن بسته به حوزههای قضایی متفاوت |
شفافیت تکنولوژی | محدودیت در ذخیره سازی دادهها |
راهی ایمن برای ذخیرهسازی اطلاعات شهروندان در کشورهای توسعه نایافته |
بلاکچین چگونه تکامل مییابد؟
رشد بلاکچین به عنوان یک سرویس قابل اعتنا به رشد فناوریهای ابری یا کلاود کامپیوتینگ وابسته است. با استفاده از این سیستم میتوان بدون نیاز به راهاندازی زیرساختهای پیچیده بلاکچین، از این فناوری استفاده کرد.
همچنین با عدم اطمینان مصرف کنندگان به سیستمهای دادهای متمرکز تقاضا برای سیستمهای بلاکچین که دادهها را به صورت متمرکز نگهداری نمیکنند، افزایش مییابد.
این روند شرکتها را ملزم میکند که به سمت امنیت بیشتر و حفاظت بیشتر از حریم خصوصی حرکت کنند. بدین ترتیب شرکتهایی که زودتر بتوانند این فناوریها را پیادهسازی کنند، سریعتر مورد اعتماد مصرف کنندگان و سایر سازمانها قرار میگیرند.
با این حال، رشد بالقوه بلاکچین میتواند توسط چند عامل مهار شود. اول این حقیقت است که برنامههای مبتنی بر بلاکچین مقیاسپذیری محدودی دارند به این معنی که با افزایش تراکنشها هزینهها نیز افزایش پیدا میکند. مشکل دوم این است که هنوز قوانین و رگولههای حاکمیتی به طور کامل در مورد این فناوری پیادهسازی نشده است و سرمایهگذاران از این عدم اطمینان رنج میبرند. در نهایت سایر تکنولوژیها نظیر هوش مصنوعی و کامپیوترهای کوانتومی، در حال بلعیدن بودجه شرکتها است و فضای کمی برای توسعه بلاکچین ایجاد شده است.
همچنین اگرچه امنیت بلاکچینی یکی از قابلیتهای آن است اما مناقشاتی در مورد این مساله وجود دارد. بلاکچین تنها به اندازه دادههایی که در آن قرار میگیرد، قابل اعتماد است و تنها به اندازه افرادی که در آن حضور دارند، امنیت دارد. الگوریتمهای بلاکچین به گونهای است که هکرها با یک اکثریت ساده نیز میتوانند تراکنشهای جعلی ایجاد کنند.
در سال ۲۰۲۲، هکرها توانستند بیش از ۶۰۰ میلیون دلار از پلتفرم بلاکچین مبتنی بر بازی رونین نتورک سرقت کنند. همچنین در سالهای ابتدایی ظهور اتریوم این شبکه نیز دچار حمله ۵۱ درصدی شد. این حمله زمانی رخ میدهد که ۵۱ درصد از گرههای حاضر در بلاکچین یک تراکنش جعلی را تایید میکنند و از آنجایی که این ۵۱ درصد اکثریت هستند، این تراکنش در نهایت تایید میشود. این موضوع منجر به فورک شدن اتریوم شد. فورک شدن بلاکچین زمانی رخ میدهد که از نقطهای در بلاکچین، دو زنجیره متفاوت ایجاد میشود. اکنون زنجیرهای که در آن تراکنش تقلبی ثبت شده است، به عنوان اتریوم کلاسیک شناخته میشود.
سخن پایانی
بلاکچین یک فناوری تغییر دهنده بازی است که طی سالهای گذشته با کمک قیمتهای فزاینده ارزهای دیجیتال مانند بیتکوین توانسته است بسیاری از نظرها را به خود جلب کند. اما این فناوری در روند توسعه خود با مشکلات زیادی مواجه است. مهمترین مشکل مقیاس پذیری آن است و مشکل مهم بعدی آن است که نیاز به هزینههای زیادی برای توسعه زیرساختها دارد. همچنین عمده تمرکز سرمایهگذاران بر روی فناوریهای دیگر نظیر هوش مصنوعی است.
با این حال، بلاکچین طی ۱۵ سالی که معرفی شده است، توانسته است همواره در صدر اخبار قرار بگیرد و به یک ترند زودگذر تبدیل نشده است. این پایایی نوید آینده درخشان برای این فناوری را میدهد.
لطفا نظر و سوالات خود را درباره این مقاله ارسال کنید تا کارشناسان ما به شما پاسخ دهند.
بلاکچین چیست و چگونه کار میکند؟
چه تفاوتی بین مکانیسمهای اجماع اثبات کار (PoW) و اثبات سهام (PoS) وجود دارد؟
بلاکچین چه مزایایی برای کسب و کارها دارد؟
آیا بلاکچین فقط برای ارزهای دیجیتال استفاده میشود؟
تفاوت بین بلاکچین عمومی و خصوصی چیست؟
کامل برسی کردم بسیار عالی توضیح دادین مفید بود برام.
ممنون از محبت شما.. همیشه موفق و پرسود باشید