برنامه‌های غیرمتمرکز (dApps) چیست؟ مزایا و معایب برنامه‌های غیرمتمرکز

برنامه‌های غیرمتمرکز یکی از نوآوری‌های کلیدی در دنیای بلاکچین و فناوری‌های مالی نوین هستند که به کاربران امکان می‌دهند بدون نیاز به واسطه‌ها و نهادهای مرکزی، از خدمات دیجیتال بهره ببرند. این برنامه‌ها نه‌تنها در حوزه مالی، بلکه در بخش‌هایی مانند بازی، هویت دیجیتال، شبکه‌های اجتماعی و بسیاری دیگر مورد استفاده قرار گرفته‌اند. با رشد فناوری بلاکچین و پذیرش گسترده‌تر آن، برنامه‌های غیرمتمرکز به بخش مهمی از آینده اینترنت غیرمتمرکز تبدیل شده‌اند. در این مقاله، تعریف، کاربردها، مزایا و معایب این برنامه‌ها را بررسی خواهیم کرد.

برنامه‌های غیرمتمرکز چیست؟

برنامه‌های غیرمتمرکز یا (dApps) نرم‌افزارهایی هستند که به‌جای اجرا روی یک سرور مرکزی، روی یک شبکه همتا به همتا (P2P: Peer-to-Peer) یا بلاکچین فعالیت می‌کنند.

این برنامه‌ها تحت کنترل یک نهاد خاص نیستند، بلکه مدیریت آن‌ها بین کاربران شبکه توزیع شده است. بسیاری از برنامه‌های غیرمتمرکز بر روی بلاکچین اتریوم ساخته شده‌اند و در حوزه‌هایی مانند کیف پول‌ دیجیتال، صرافی‌های غیرمتمرکز، بازی‌ها، مدیریت مالی شخصی و شبکه‌های اجتماعی کاربرد دارند.

تاریخچه و تکامل برنامه‌های غیرمتمرکز

برنامه‌های غیرمتمرکز مفهومی نسبتاً جدید هستند که با ظهور فناوری بلاکچین و به‌ویژه بیت‌کوین در سال ۲۰۰۹ پایه‌گذاری شدند. بیت‌کوین خود به‌نوعی اولین برنامه‌های غیرمتمرکز محسوب می‌شود، زیرا یک سیستم پرداخت غیرمتمرکز را بدون نیاز به واسطه‌ها ارائه داد. اما مفهوم dApps به معنای امروزی با معرفی اتریوم در سال ۲۰۱۵ توسط ویتالیک بوترین شکل گرفت. اتریوم با ارائه قراردادهای هوشمند، امکان ساخت برنامه‌های پیچیده‌تر و کاربردی‌تر را فراهم کرد.

از آن زمان، برنامه‌های غیرمتمرکز در سه نسل تکامل یافته‌اند:

• نسل اول: برنامه‌هایی مانند بیت‌کوین که بر انتقال ارزش تمرکز داشتند.
• نسل دوم: برنامه‌هایی مانند صرافی‌های غیرمتمرکز (مانند Uniswap) که از قراردادهای هوشمند برای ارائه خدمات مالی استفاده می‌کنند.
• نسل سوم: برنامه‌های غیرمتمرکز چندمنظوره که در حوزه‌هایی مانند بازی (مثل Axie Infinity)، هنر دیجیتال (NFTها) و متاورس (Decentraland) فعالیت می‌کنند.

این تکامل نشان‌دهنده پتانسیل بالای برنامه‌های غیرمتمرکز برای تغییر ساختارهای سنتی در آینده است.

تفاوت برنامه‌های غیرمتمرکز با برنامه‌های سنتی از نظر فنی

برای درک بهتر تفاوت‌های فنی، می‌توان به ساختار اجرایی این برنامه‌ها پرداخت:

• معماری: برنامه‌های سنتی از مدل کلاینت-سرور (Client-Server) استفاده می‌کنند، در حالی که برنامه‌های غیرمتمرکز از معماری توزیع‌شده مبتنی بر بلاکچین بهره می‌برند.
• ذخیره‌سازی داده‌ها: در برنامه‌های متمرکز، داده‌ها در پایگاه‌های داده متمرکز ذخیره می‌شوند، اما در برنامه‌های غیرمتمرکز ، داده‌ها روی بلاکچین یا سیستم‌های ذخیره‌سازی غیرمتمرکز مانند IPFS (InterPlanetary File System) ثبت می‌شوند.
• زمان پاسخگویی: برنامه‌های متمرکز معمولاً سریع‌تر هستند، زیرا به سرورهای قدرتمند متکی‌اند، اما برنامه‌های غیرمتمرکز به دلیل نیاز به اجماع در شبکه ممکن است کندتر عمل کنند.
• هزینه توسعه: ساخت برنامه‌های غیرمتمرکز معمولاً گران‌تر و پیچیده‌تر است، زیرا نیاز به دانش بلاکچین و قراردادهای هوشمند دارد.

این تفاوت‌ها نشان می‌دهند که برنامه‌های غیرمتمرکز هنوز در حال رقابت با برنامه‌های متمرکز از نظر کارایی هستند، اما مزایای غیرمتمرکز بودن آن‌ها را متمایز می‌کند.

✔️  بیشتر بخوانید: بلاکچین چیست؟ | صفرتا صد بلاکچین

درک بهتر برنامه‌های غیرمتمرکز

برنامه‌های معمولی مانند اوبر (Uber) یا ایکس (X، که قبلاً توییتر بود) روی سرورهایی اجرا می‌شوند که متعلق به یک شرکت خاص هستند. این شرکت‌ها کنترل کامل بر عملکرد برنامه و داده‌های کاربران دارند، حتی اگر میلیون‌ها کاربر از آن استفاده کنند.

اما برنامه‌های غیرمتمرکز متفاوت عمل می‌کنند. این برنامه‌ها روی شبکه‌های همتا به همتا یا بلاکچین اجرا می‌شوند. برای مثال، بیت‌تورنت (BitTorrent)، تور (Tor) و پاپ‌کورن تایم (Popcorn Time) برنامه‌هایی هستند که روی شبکه‌های P2P کار می‌کنند و کاربران مختلف می‌توانند محتوا را به اشتراک بگذارند و مدیریت کنند.

برنامه‌های غیرمتمرکز نیز به همین شکل روی بلاکچین اجرا می‌شوند اما در محیطی عمومی، متن‌باز و غیرمتمرکز فعالیت می‌کنند. این برنامه‌ها از کنترل یک نهاد مرکزی مستقل هستند. برای مثال، اگر یک توسعه‌دهنده نسخه‌ای غیرمتمرکز از شبکه اجتماعی ایکس (Twitter سابق) را روی بلاکچین بسازد، هر کاربر می‌تواند در آن پیام ارسال کند. پیام‌ها پس از انتشار قابل حذف نیستند مگر توسط خود ارسال‌کننده.

به دلیل این ویژگی‌ها، برنامه‌های غیرمتمرکز توجه زیادی در حوزه وب ۳ (Web3) و اقتصاد دیجیتال غیرمتمرکز جلب کرده‌اند.

تفاوت بین برنامه‌های متمرکز و غیرمتمرکز

برنامه‌های متمرکز تحت مالکیت یک نهاد خاص قرار دارند. این نوع برنامه‌ها بر روی سرورهای مرکزی که توسط مالک کنترل می‌شوند، اجرا می‌شوند. کاربران برای استفاده از این برنامه‌ها، نسخه‌ای از نرم‌افزار را دانلود کرده و داده‌های خود را به سرور شرکت ارسال و دریافت می‌کنند.

برنامه‌های غیرمتمرکز روی بلاکچین یا شبکه‌های همتا به همتا (P2P) اجرا می‌شوند. در این مدل، کاربران به‌طور مستقیم با یکدیگر تعامل دارند و هیچ واسطه‌ای برای مدیریت تراکنش‌ها وجود ندارد. برخی از برنامه‌های غیرمتمرکز رایگان هستند، اما برخی دیگر برای دانلود و استفاده نیاز به پرداخت هزینه به توسعه‌دهنده دارند که معمولاً از طریق رمزارز انجام می‌شود.

بیشتر برنامه‌های غیرمتمرکز از قراردادهای هوشمند (Smart Contracts) استفاده می‌کنند که اجرای تراکنش‌ها را به‌صورت خودکار و بدون نیاز به اعتماد به طرف مقابل تضمین می‌کند. همچنین، این برنامه‌ها بر روی پروتکل‌های بلاکچینی کار می‌کنند که اطلاعات شخصی کاربران را پنهان نگه می‌دارند.

اهمیت برنامه‌های غیرمتمرکز

• کاهش هزینه‌ها و افزایش کارایی

برنامه‌های غیرمتمرکز نیازی به واسطه ندارند، که باعث کاهش هزینه‌ها و افزایش سرعت پردازش تراکنش‌ها می‌شود. به‌عنوان‌مثال، به‌جای وابستگی به بانک‌ها، کاربران می‌توانند کنترل کاملی بر امور مالی خود داشته باشند. این ویژگی می‌تواند تغییرات اساسی در بسیاری از صنایع، به‌ویژه در بخش خدمات مالی ایجاد کند.

• امنیت بیشتر

به دلیل استفاده از بلاکچین، داده‌ها در برنامه‌های غیرمتمرکز غیرقابل تغییر هستند. اطلاعات از طریق رمزنگاری (Cryptography) و اجماع توزیع‌شده (Distributed Consensus) ایمن شده‌اند. در نتیجه، داده‌ها بین تمام کاربران شبکه به اشتراک گذاشته می‌شود و هیچ شخص یا نهادی قادر به تغییر آن‌ها نیست.

• دسترسی جهانی

برنامه‌های غیرمتمرکز به همه افراد با اتصال اینترنت اجازه استفاده می‌دهند، بدون در نظر گرفتن موقعیت جغرافیایی. این ویژگی باعث می‌شود خدمات دیجیتال و اطلاعات برای تمام افراد در سراسر جهان در دسترس باشد و دسترسی به منابع مالی، آموزشی و اجتماعی را دموکراتیک‌تر کند.

•  شفافیت

بلاکچین تمامی تراکنش‌های برنامه‌های غیرمتمرکز را به‌صورت شفاف و غیرقابل تغییر ثبت می‌کند. این شفافیت باعث می‌شود کاربران بتوانند صحت اطلاعات را بدون نیاز به نهاد مرکزی تأیید کنند. این ویژگی برای شبکه‌های توزیع‌شده و ناشناس بسیار حیاتی است، زیرا اعتماد کاربران را به سیستم افزایش می‌دهد.

✔️  بیشتر بخوانید: ارز دیجیتال چیست؟ ویژگی های کلیدی ارز دیجیتال

کاربردهای برنامه‌های غیرمتمرکز

برنامه‌های غیرمتمرکز در حوزه‌های مختلفی توسعه داده شده‌اند تا فرآیندها را غیرمتمرکز کنند و واسطه‌ها را حذف نمایند. برخی از مهم‌ترین کاربردهای این برنامه‌ها عبارت‌اند از:

• خدمات مالی: اجرای تراکنش‌های مالی همتا به همتا مانند صرافی‌های غیرمتمرکز و انتقال دارایی‌ها بدون نیاز به بانک‌ها.
• مدیریت زنجیره تأمین: ردیابی حرکت کالاها در زنجیره تأمین برای افزایش شفافیت و مسئولیت‌پذیری.
• تأیید هویت: ذخیره و تأیید هویت افراد برای مواردی مانند رأی‌گیری الکترونیکی یا درخواست گذرنامه.
• املاک و مستغلات: تسهیل معاملات املاک بدون نیاز به واسطه و ثبت مالکیت‌ها در بلاکچین.
• سلامت: مدیریت و ذخیره سوابق پزشکی و تسهیل ارتباطات میان پزشکان و بیماران.
• آموزش: ایجاد پلتفرم‌های یادگیری غیرمتمرکز که ارتباط مستقیم بین دانشجویان و اساتید را ممکن می‌کند.
• شبکه‌های اجتماعی: ایجاد پلتفرم‌های غیرمتمرکز که به کاربران اجازه می‌دهد بدون سانسور محتوا به اشتراک بگذارند.
• بازارهای پیش‌بینی: راه‌اندازی پلتفرم‌هایی که کاربران بتوانند روی رویدادهای مختلف شرط‌بندی و پیش‌بینی کنند.

برنامه‌های غیرمتمرکز با ویژگی‌های غیرمتمرکز خود توانسته‌اند در بسیاری از صنایع تحول ایجاد کنند و کاربردهای متنوعی را برای کاربران فراهم نمایند.

نقش توکن‌ها در اکوسیستم برنامه‌های غیرمتمرکز

بسیاری از برنامه‌های غیرمتمرکز از توکن‌های بومی (Native Tokens) برای عملکرد خود استفاده می‌کنند. این توکن‌ها نقش‌های مختلفی دارند:

• پرداخت هزینه‌ها: کاربران برای انجام تراکنش‌ها یا استفاده از خدمات برنامه‌های غیرمتمرکز باید کارمزد (Gas) پرداخت کنند، که معمولاً با توکن‌هایی مانند اتر (ETH) انجام می‌شود.
• حاکمیت (Governance): برخی برنامه‌های غیرمتمرکز به کاربران اجازه می‌دهند با نگه‌داری توکن‌ها در تصمیم‌گیری‌های مربوط به توسعه برنامه مشارکت کنند (مانند DAOها یا سازمان‌های خودمختار غیرمتمرکز).
• انگیزه‌ برای کاربران: توسعه‌دهندگان از توکن‌ها برای تشویق کاربران به مشارکت در شبکه استفاده می‌کنند، مثلاً در بازی‌های Play-to-Earn مانند Axie Infinity.

به عنوان مثال، توکن UNI در صرافی غیرمتمرکز Uniswap به کاربران حق رأی در مورد تغییرات پروتکل می‌دهد. این ویژگی اقتصاد توکن (Token Economy) را به یکی از ستون‌های اصلی برنامه‌های غیرمتمرکز تبدیل کرده است.

✔️  بیشتر بخوانید: توکن چیست؟ معرفی انواع توکن

کلاهبرداری‌های مرتبط با برنامه‌های غیرمتمرکز

برخی از برنامه‌های غیرمتمرکز به بستری برای کلاهبرداری‌ مالی تبدیل شده‌اند. از جمله این روش‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• طرح‌های پانزی (Ponzi Schemes): در این روش، سرمایه‌گذاران اولیه با استفاده از سرمایه‌گذاران جدید سود دریافت می‌کنند تا توهم سوددهی بالا ایجاد شود. این مدل کلاهبرداری در برخی از برنامه‌های غیرمتمرکز مشاهده شده است.
• عرضه اولیه سکه جعلی (Fake ICOs): برخی از پروژه‌ها سرمایه کاربران را برای توسعه یک رمزارز یا برنامه غیرمتمرکز جدید جذب می‌کنند، اما در نهایت هیچ پروژه‌ای ایجاد نمی‌شود و توسعه‌دهندگان با وجوه جمع‌آوری‌شده ناپدید می‌شوند.
• حملات فیشینگ (Phishing Attacks): برخی از برنامه‌های غیرمتمرکز از وب‌سایت‌ها یا ایمیل‌های جعلی برای سرقت اطلاعات حساس کاربران استفاده می‌کنند.
• توزیع بدافزار و ویروس: برخی از برنامه‌های غیرمتمرکز آلوده به بدافزار هستند و می‌توانند اطلاعات کاربران را به سرقت ببرند یا دستگاه آن‌ها را آلوده کنند.

طبق گزارش DappRadar در سال ۲۰۲۲، حدود ۳۱۲ مورد هک و آسیب‌پذیری در برنامه‌های غیرمتمرکز رخ داد که منجر به ضرر ۴۸ میلیارد دلاری شد. در سال ۲۰۲۳ این خسارت ۹۶ درصد کاهش یافت و به ۱.۹ میلیارد دلار رسید، اما تعداد حملات ۱۷.۳ درصد افزایش داشت. در سه‌ماهه اول سال ۲۰۲۴، خسارات ناشی از این حملات ۹ درصد افزایش یافت و از ۳۷۳ میلیون دلار در سه‌ماهه اول ۲۰۲۳ به ۴۰۷ میلیون دلار رسید.

نکته مهم این است که ماهیت غیرمتمرکز dApps باعث می‌شود ردیابی مجرمان و برخورد قانونی با آن‌ها دشوار باشد. کاربران باید قبل از استفاده از یک برنامه‌ غیرمتمرکز تحقیقات لازم را انجام دهند و از منابع معتبر برای بررسی امنیت آن استفاده کنند.

مزایا و معایب برنامه‌های غیرمتمرکز

مزایای 

• حفظ حریم خصوصی کاربران: به دلیل استفاده از قراردادهای هوشمند، تراکنش‌ها بین طرف‌های ناشناس انجام می‌شود.
• مقاومت در برابر سانسور: پلتفرم‌های اجتماعی غیرمتمرکز، برخلاف شبکه‌های اجتماعی سنتی، توسط یک نهاد مرکزی کنترل نمی‌شوند و امکان حذف محتوا یا مسدودسازی پیام‌ها وجود ندارد.
• پلتفرم انعطاف‌پذیر: بلاکچین اتریوم یکی از بسترهای محبوب برای توسعه برنامه‌های غیرمتمرکز است و زیرساخت موردنیاز برای ایجاد کاربردهای جدید در مالی، بازی، رسانه‌های اجتماعی و تجارت آنلاین را فراهم می‌کند.

جالب است بدانید که اصطلاح “قرارداد هوشمند” برای اولین‌بار در سال ۱۹۹۶ توسط نیک زابو، دانشمند علوم کامپیوتر و رمزنگاری، معرفی شد.

معایب 

• مشکلات مقیاس‌پذیری: برنامه‌های غیرمتمرکز هنوز در مراحل اولیه توسعه هستند و مشخص نیست که آیا می‌توانند با حجم بالای تراکنش‌ها سازگار شوند یا خیر.
• رابط کاربری پیچیده: بسیاری از برنامه‌های غیرمتمرکز رابط کاربری ساده‌ای ندارند، درحالی‌که برنامه‌های متمرکز معمولاً کاربرپسندتر هستند. برای پذیرش گسترده برنامه‌های غیرمتمرکز ، توسعه‌دهندگان باید تجربه کاربری بهتری ارائه دهند.
• مشکلات در به‌روزرسانی و اصلاح کدها: به دلیل ثبت داده‌ها و کدها در بلاکچین، اصلاح مشکلات امنیتی یا افزودن قابلیت‌های جدید دشوار است. طبق گفته اتریوم، به‌روزرسانی برنامه‌های غیرمتمرکز یک چالش جدی برای توسعه‌دهندگان محسوب می‌شود.
• ریسک‌های امنیتی در کدنویسی ضعیف: برنامه‌های غیرمتمرکز تحت نظارت سازمان‌های متمرکز قرار ندارند. اگر توسعه‌دهندگان بررسی امنیتی دقیقی انجام ندهند، هکرها می‌توانند از آسیب‌پذیری‌های کد سوءاستفاده کنند.

جدول مزایا و معایب برنامه‌های غیرمتمرکز

به‌طور کلی، برنامه‌های غیرمتمرکز آینده نوآوری دیجیتال را شکل خواهند داد، اما چالش‌های خاص خود را دارند. توسعه‌دهندگان و کاربران باید با آگاهی و بررسی دقیق، از مزایای این فناوری بهره‌برداری کنند و ریسک‌های آن را کاهش دهند.

آینده برنامه‌های غیرمتمرکز

آینده برنامه‌های غیرمتمرکز به پیشرفت‌های فناوری بلاکچین و پذیرش گسترده‌تر آن بستگی دارد. برخی از روندهای کلیدی که می‌توانند آینده این برنامه‌ها را شکل دهند عبارت‌اند از:

• بهبود مقیاس‌پذیری: راه‌حل‌هایی مانند شاردینگ (Sharding) و لایه دوم (Layer 2) اتریوم (مانند Polygon) در حال توسعه هستند تا تعداد تراکنش‌های قابل پردازش را افزایش دهند.
• ادغام با هوش مصنوعی: ترکیب برنامه‌های غیرمتمرکز با هوش مصنوعی می‌تواند کاربردهای جدیدی مانند تحلیل داده‌های غیرمتمرکز یا پیش‌بینی‌های هوشمند ایجاد کند.
• گسترش در متاورس: با رشد متاورس، برنامه‌های غیرمتمرکز به‌عنوان ستون اصلی اقتصادهای مجازی و تعاملات غیرمتمرکز در این فضا نقش مهمی خواهند داشت.
• قوانین و مقررات: افزایش نظارت دولت‌ها بر بلاکچین و رمزارزها ممکن است توسعه برنامه‌های غیرمتمرکز را تحت تأثیر قرار دهد، اما در عین حال می‌تواند اعتماد عمومی را افزایش دهد.

طبق پیش‌بینی‌ها، تا سال ۲۰۳۰ ارزش بازار برنامه‌های غیرمتمرکز می‌تواند به صدها میلیارد دلار برسد، به‌ویژه اگر چالش‌های فنی و قانونی برطرف شوند.

نمونه‌های موفق و برجسته برنامه‌های غیرمتمرکز

برای ملموس‌تر شدن موضوع، می‌توانید به چند نمونه موفق از برنامه‌های غیرمتمرکز اشاره کنید:

• Uniswap: یک صرافی غیرمتمرکز که امکان تبادل رمزارزها را بدون واسطه فراهم می‌کند و در سال ۲۰۲۳ حجم معاملات آن به میلیاردها دلار رسید.
• Axie Infinity: یک بازی مبتنی بر بلاکچین که کاربران می‌توانند با پرورش موجودات دیجیتالی (Axies) درآمد کسب کنند. این بازی در کشورهای در حال توسعه مانند فیلیپین محبوبیت زیادی پیدا کرده است.
• OpenSea: بزرگ‌ترین بازار NFT که به کاربران اجازه خرید، فروش و ساخت توکن‌های غیرقابل‌معاوضه را می‌دهد.
• Aave: یک پروتکل وام‌دهی غیرمتمرکز که کاربران می‌توانند دارایی‌های دیجیتال خود را وام دهند یا وام بگیرند.

این نمونه‌ها نشان‌دهنده تنوع و پتانسیل برنامه‌های غیرمتمرکز در تغییر روش‌های سنتی تعامل دیجیتال هستند.

سخن پایانی

برنامه‌های غیرمتمرکز به‌عنوان یکی از مهم‌ترین کاربردهای بلاکچین، پتانسیل ایجاد تغییرات گسترده در صنایع مختلف را دارند. با وجود چالش‌هایی مانند مقیاس‌پذیری و هزینه‌های بالای توسعه، برنامه‌های غیرمتمرکز توانسته‌اند در زمینه‌هایی مانند امور مالی غیرمتمرکز، بازی‌های مبتنی بر بلاکچین، ذخیره‌سازی غیرمتمرکز و شبکه‌های اجتماعی، راهکارهای نوآورانه‌ای ارائه دهند. با پیشرفت تکنولوژی و بهبود زیرساخت‌های بلاکچینی، انتظار می‌رود که برنامه‌های غیرمتمرکز در آینده نزدیک کارآمدتر، مقرون‌به‌صرفه‌تر و گسترده‌تر شوند. پذیرش این فناوری می‌تواند به تحقق اینترنت غیرمتمرکز کمک کند و کنترل بیشتری را به کاربران در استفاده از خدمات دیجیتال بدهد.

لطفا نظر و سوالات خود را درباره این مقاله ارسال کنید تا کارشناسان ما به شما پاسخ دهند.